Theo Hiệp định Giơnevơ, Hà Nội nằm trong khu vực tập kết 80 ngày của quân đội Pháp. Âm mưu của thực dân Pháp là lợi dụng thời gian này để phá hoại các cơ sở kinh tế, văn hóa, lôi kéo người di cư vào Nam, làm cho Hà Nội trở thành trống rỗng, mọi công việc bị đình trệ.

Hà Nội khẩn trương chuẩn bị cho việc tiếp quản với bao công việc phức tạp và khó khăn cả về chính trị, văn hóa, tư tưởng. Công việc đòi hỏi phải chuẩn bị chu đáo, đề phòng, cảnh giác về quân sự, sự phối hợp giữa các lực lượng chính trị và vũ trang, giữa lực lượng kháng chiến ở ngoài và lực lượng kháng chiến trong thành phố, giữa Thủ đô với cả nước.

Nhận rõ quy mô và tầm quan trọng của việc tiếp quản Hà Nội, Bộ Chính trị, Ban Bí thư Trung ương Đảng đã cử các đồng chí: Võ Nguyên Giáp, Lê Văn Lương, Xuân Thủy, Tố Hữu trực tiếp lãnh đạo, chỉ đạo công tác tiếp quản. Ngày 17/9/1954, theo quyết nghị của Chính phủ, Ủy ban Quân chính thành phố Hà Nội được thành lập làm nhiệm vụ tiếp thu và quản lý thành phố. Cũng để chuẩn bị cho việc tiếp thu được tốt, Chính phủ đã công bố các chính sách đối với thành thị mới giải phóng, chính sách đối với tôn giáo, các điều kỷ luật của bộ đội, cán bộ và nhân viên công tác khi vào thành phố mới giải phóng; Bộ tổng tư lệnh ra lệnh cho các đơn vị bộ đội đang tiến về giải phóng Hà Nội phải giữ vững trật tự an ninh của thành phố, bảo vệ nhân dân, bảo vệ ngoại kiều, phải triệt để chấp hành các chính sách và kỷ luật mà Chính phủ đã đề ra, phải luôn luôn nâng cao cảnh giác, sẵn sàng đập tan mọi âm mưu khiêu khích của bọn phá hoại.

Sau quá trình đấu tranh trên mặt trận ngoại giao ở hội nghị Phù Lỗ đòi Pháp rút khỏi Hà Nội đúng thời hạn, bảo đảm an toàn về tài sản, tiếp quản trong trật tự, ngày 30/9/1954, hai bên đã ký Hiệp định chuyển giao Hà Nội về quân sự; ngày 2/10 ký tiếp Hiệp định chuyển giao Hà Nội về hành chính; đồng thời xác định nguyên tắc chuyển giao phải bảo đảm trật tự, an toàn, không được phá hoại và không làm gián đoạn các hoạt động của thành phố.

Theo các văn bản đã được ký kết, từ ngày 2 - 5/10/1954, các đội hành chính, trật tự của ta vào thành phố trước, chuẩn bị cho việc tiếp quản các cơ quan, công sở, các công trình công cộng. 422 cán bộ, nhân viên đội hành chính và 158 công an có vũ trang của đội trật tự đã tiến hành kiểm kê và giải quyết các công việc chuẩn bị nhận bàn giao từ phía Pháp và ngụy quyền, lập xong các biên bản để bàn giao vào ngày 7/10/1954.

Ngày 6/10/1954, quân Pháp rút khỏi quận lỵ Văn Điển. Đây là quận lỵ đầu tiên ở ngoại thành được giải phóng. Cùng ngày, chúng rút khỏi thị xã Hà Đông và ở phía Bắc chúng rút về Dốc Lã, cách Yên Viên 3km.

Ngày 7/10, nhiều đơn vị Quân đội nhân dân Việt Nam tham gia tiếp quản Thủ đô theo nhiều đường tiến về Hà Nội.

Chiều ngày 8/10, một số đơn vị đã tiến sát vành đai Đê La Thành, Nhật Tân, Cầu Giấy, Ngã Tư Sở, Bạch Mai và Vĩnh Tuy. Trong khi đó, địch rút khỏi Yên Viên. Sáng ngày 9/10/1954, ta tiếp quản 4 quận Quảng Bá, Cầu Giấy, Ngã Tư Sở và Quỳnh Lôi, tiếp theo là Đại lý Hoàn Long. Các đơn vị Quân đội nhân dân Việt Nam theo nhiều đường, từ ngoại thành tiến vào tiếp thu Hà Nội, chia làm nhiều cánh quân tiến vào năm cửa ô chính rồi tỏa ra các khu. Lần lượt bộ đội ta tiếp thu nhà ga Hà Nội, phủ toàn quyền cũ, khu Đồn Thủy, khu Bờ Hồ, Bắc Bộ Phủ.

Đến 16 giờ ngày 9/10/1954, những tên lính Pháp cuối cùng đã rút qua cầu Long Biên; quân và dân ta hoàn toàn kiểm soát thành phố. Sáng ngày 10/10/1954, Ủy ban Quân chính thành phố và các đơn vị quân đội gồm có bộ binh, pháo binh, cao xạ, cơ giới… chia làm nhiều cánh lớn đã mở cuộc hành quân lịch sử tiến vào Hà Nội. Hai mươi vạn nhân dân Thủ đô với cờ, hoa trong tay hân hoan xuống đường chào đón đoàn quân chiến thắng. Cả Hà Nội tràn ngập niềm vui giải phóng, tự hào vô hạn và vững tin vào sức mình, vào Đảng và Bác Hồ kính yêu.

15 giờ ngày 10/10/1954, hàng vạn nhân dân Thủ đô Hà Nội trang nghiêm dự lễ chào cờ long trọng do Ủy ban Quân chính thành phố tổ chức với sự tham gia của các đơn vị quân đội tham gia tiếp quản thành phố. Cờ đỏ sao vàng phấp phới tung bay trên đỉnh Cột Cờ cổ kính. Cả Hà Nội tưng bừng, hân hoan trong niềm vui giải phóng, tự hào về sức mạnh hùng hậu kháng chiến, biết ơn Đảng và Bác Hồ kính yêu. Trong thư gửi đồng bào Hà Nội sau ngày giải phóng Thủ đô, Bác viết: "Tám năm qua, Chính phủ đã phải xa rời Thủ đô để kháng chiến cứu nước. Tuy xa nhưng lòng Chính phủ luôn gần cạnh đồng bào. Ngày nay, do nhân dân ta đoàn kết nhất trí, quân đội ta chiến đấu anh dũng, hòa bình đã thắng lợi, Chính phủ ta lại trở về Thủ đô với đồng bào. Muôn dặm một nhà, lòng vui mừng khôn xiết".

Hà Nội cùng Quân đội nhân dân Việt Nam đã tiếp thu tuyệt đối an toàn và nhanh gọn toàn bộ các vị trí quân sự của địch ở Hà Nội: sân bay Bạch Mai, sân bay Gia Lâm, Đồn Thủy, khu Thành (Citadel), những vị trí có tầm quan trọng đặc biệt. Ta đã tiếp thu 129 công sở, công trình lợi ích công cộng, xí nghiệp, bệnh viện, trường học…, trong đó có phủ toàn quyền cũ, phủ thủ hiến Bắc Việt (Bắc Bộ Phủ cũ), Sở Mật thám Liên bang Đông Dương, những cơ quan đầu não, trọng yếu của Pháp.

Nhân dân các tỉnh, thành phố trong cả nước đều họp mít tinh, liên hoan chào mừng Thủ đô giải phóng, gửi điện văn, thư từ chúc mừng nhân dân Hà Nội.

Không chỉ nhân dân ta vui mừng chào mừng ngày Thủ đô giải phóng mà tất cả các nước xã hội chủ nghĩa, nhân dân yêu chuộng hòa bình trên thế giới cũng đều phấn khởi, cùng chia vui, đưa tin và giới thiệu về sự kiện lịch sử đó.

Ngày 10/10/1954, Hà Nội sạch bóng quân thù, ngày này đã trở thành một mốc son trong lịch sử xây dựng và phát triển của Thủ đô và đất nước, đánh dấu bước ngoặt có ý nghĩa to lớn, mở ra một thời kỳ phát triển mới hết sức vẻ vang trong lịch sử ngàn năm văn hiến của Thăng Long - Đông Đô - Hà Nội. Thủ đô hoàn toàn thoát khỏi ách thống trị của đế quốc thực dân, nhân dân lao động làm chủ vận mệnh của mình, phấn khởi xây dựng xã hội mới, xã hội chủ nghĩa trên đất nước ta.

Theo Baotanglichsu.vn