Gọi là chợ vì mọi người có thể mua bán trao đổi hàng hóa. Song nó cũng có thể gọi là hội vì người ta đến mua bán các nông sản với mong muốn cầu may; những người già đến vãn cảnh chợ, cảnh chùa và hành lễ đầu năm; còn nam thanh nữ tú đến chợ nhiều khi chẳng vì việc mua bán mà vì được gặp gỡ nhau trò chuyện, hỏi nhau về những điều đã trải sau một năm vất vả, bận bịu. Và hơn thế nữa, đây là nơi gặp gỡ, tâm tình, trao duyên. Và cũng từ đây đã có biết bao nhiêu đôi trai gái nên vợ, thành chồng sau phiên chợ đặc biệt này. Chợ Nẽ một năm chỉ mở một phiên duy nhất vào ngày mồng 2 Tết Nguyên đán hàng năm.

Tôi đã có thời gian dài công tác ở các tỉnh miền núi phía bắc. Mỗi lần ăn tết ở quê và cùng anh em, bạn bè đi chợ Nẽ đầu xuân, điều gợi nhớ lại trong tôi nhiều về những phiên chợ vùng cao đó là những tình cảm mặn nồng người trao cho người trong phiên chợ. Với chợ tình Sapa, chợ tình Bắc Hà; từ khi gà còn chưa kịp gáy sáng, mặt trời chưa ló dạng thì những đốm lửa hồng đã bập bùng sáng. Tiếng cười nói râm ran, tiếng khèn, tiếng kèn lá, đàn môi đã dập dìu, trầm bổng khi vang gần ngay trước mắt, lúc xa tận chân mây. Rồi ông mặt trời đã tỏ, phiên chợ cũng tưng bừng, kẻ nói, người cười và trong những nụ cười ấy nồng lên men say của rượu của tình. Hay với chợ tình Khau Vai ở mảnh đất Hà Giang địa đầu Tổ quốc, phiên chợ tình sáng bừng lên trong muôn vạn sắc màu áo mới của các đồng bào các dân tộc, Thái, HMông, Dao, Tày, Nùng, Lô Lô… Những đôi trai gái vì nhiều lý do chẳng thể nên vợ thành chồng, trong hội mùa xuân và phiên chợ tình này lại gặp nhau. Gặp nhau vẫn tay bắt mặt mừng và say sưa trong câu chuyện đời. Còn với chợ Nẽ ở xã Hoà Bình, huyện Vũ Thư, người đông tấp nập, trong hương khói của những nén hương trầm lan tỏa mang theo bao ước nguyện. Là người có cả tuổi thơ gắn bó với mảnh đất con người nơi đây, nhà thơ Nguyễn Khoa Ðăng khi viết về chợ Nẽ đã thắm thiết bày tỏ lòng mình mà viết: “Chợ năm họp một phiên/ Bốn mùa dồn ở giữa/ Phiên trước là nỗi nhớ/ Phiên sau thành tình thương.” Cái tình thương ấy theo năm tháng cứ lớn dần để rồi bâng khuâng, mong đợi được gặp lại vào mùa xuân sau và có thể từ đây tình yêu cũng bắt đầu nảy nở như những chồi biếc của mùa xuân.  Thế nên, chợ Nẽ với các bạn trẻ đã trở thành “chợ tình” giống như những phiên chợ tình ở vùng cao Tây Bắc.

Chợ Nẽ xuất hiện từ bao giờ ít ai còn nhớ. Nhưng theo một số tài liệu còn để lại thì vào mùa xuân năm Kỷ Dậu - 1789 cách đây hơn 220 năm khi đoàn quân do chủ tướng Nguyễn Kim Nho và phó tướng Trần Huyền cầm quân đi xuôi dòng sông Hồng Hà đánh đuổi quân Thanh ra biển, biến khỏi bờ cõi đất nước ta. Trên đường hành quân đánh đuổi giặc, vào ngày 30 Tết năm đó thì đi đến địa phận Trang Ðiền - nay là mảnh đất Bổng Ðiền, xã Bách Thuận. Vì đi đường xa, quan quân đều mệt và lương thực cũng gần hết nên chủ tướng Nguyễn Kim Nho cho đoàn quân nghỉ tại Bổng Ðiền. Sáng ngày mồng một Tết thì cho quân xuôi xuống bến Vều nghỉ thêm một ngày dưỡng sức và cùng với nhân dân trong vùng ăn Tết. Bước sang ngày mồng hai Nguyễn Kim Nho và Trần Huyền tổ chức mua thêm lương thực, chủ yếu là gạo và muối đồng thời vận động nhân dân giúp đỡ tại gò Ðống Cao. Nơi đây đất đai trù phú, cư dân đông đúc, cảnh trí tươi đẹp, hữu tình. Nơi gò Ðống Cao sau này được xây dựng ngôi chùa mang tên chùa Nẽ nằm ẩn mình trong vườn cây xanh tốt, cư dân bao quanh.

Sau khi mua và quyên góp được đủ lương thực, quan quân được dưỡng sức, chủ tướng Nguyễn Kim Nho và Trần Huyền quyết định thần tốc đuổi đánh quân Thanh, khiến chúng không kịp trở tay, hồn xiêu phách lạc tháo thân chạy ra biển và về nước. Phó tướng Trần Huyền trong trận giao tranh này đã bị thương và chết trên đường về ở bến Vều, mộ ông được chôn tươm tất ở làng Trà Sen còn Nguyễn Kim Nho cùng với quân lính ngược sông Hồng về triều.

Nhớ công ơn và tưởng nhớ đến quan quân của Nguyễn Kim Nho, hàng năm cứ vào ngày mùng 2 Tết người dân trong vùng lại tổ chức phiên chợ đầu năm mua bán muối, gạo. Song việc mua bán muối gạo ở chợ Nẽ có điều đặc biệt là cả người bán và người mua không mua bán nhiều mà chỉ một chút gọi là lấy may. Trải qua đã hơn 220 năm, tục mua muối, mua gạo đầu năm theo quan niệm “Ðầu năm mua muối, cuối năm mua vôi” vẫn được duy trì. Ngoài ra, các sản vật từ nông nghiệp, làng nghề cũng được bày bán, giới thiệu làm cho ngày chợ thêm tấp nập. Các trò chơi dân gian như: vật võ, chọi gà, hát văn... cũng được tổ chức trang trọng, vui tươi thu hút du khách từ khắp mọi nơi về tham dự. Những năm qua, do có sự quan tâm của cấp ủy, chính quyền của xã Hoà Bình và thôn Nẽ Châu nên ngôi chùa được tu sửa khang trang sạch đẹp, cảnh quan môi trường trong lành, sạch sẽ và phiên chợ Nẽ cũng vui nhộn hơn, để lại trong lòng du khách nhiều cảm xúc và ấn tượng tốt đẹp.

Khi trời đất giao hoà, muôn hoa đua nở, muông thú hót ca cũng là lúc mùa xuân đã đến. Mùa xuân với bao ước vọng, mong cho quốc thái dân an, nhà nhà an khang thịnh vượng. Những nam thanh nữ tú lại rộn ràng trong bộ quần áo mới, tay trong tay cùng trảy hội mùa xuân. Và năm nay, phiên chợ Nẽ lại mở đón du khách xa gần như tiết xuân của đất trời đến hẹn lại lên.

Khắc Duẩn

 (Ðài Phát thanh Vũ Thư)