Lật giở trang sử truyền thống của xã, chúng tôi được biết vào những năm 1930 - 1945, Nguyên Xá đã thành lập các đội tự vệ, ban ngày tập võ, ban đêm đi tuần để bảo vệ an ninh thôn xóm và cán bộ cách mạng về địa phương gây dựng phong trào. Ngày 19/8/1945, nhân dân Nguyên Xá cùng với quân và dân các xã nhất tề nổi dậy khởi nghĩa tiến về phủ lỵ Tiên Hưng giành chính quyền. Trong kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược, quân và dân Nguyên Xá “thà hy sinh tất cả chứ không chịu mất nước, không chịu làm nô lệ” cùng đồng bào cả nước nhất tề đứng lên đánh giặc. Dù nằm lọt giữa vòng vây của giặc song quân và dân Nguyên Xá dưới sự lãnh đạo của Đảng ngày đêm đào hào đắp lũy, tổ chức lực lượng vũ trang, xây dựng làng kháng chiến, biến thôn làng của mình thành pháo đài bất khả xâm phạm, là nỗi khiếp sợ của quân giặc. Cuộc chiến đấu của quân và dân Nguyên Xá gian khổ mà anh dũng đã làm thất bại chính sách “giết sạch, đốt sạch, phá sạch” nhằm triệt hạ làng Nguyễn của thực dân Pháp. Năm 1952, Nguyên Xá vinh dự được Chủ tịch Hồ Chí Minh tặng cờ: “Nguyên Xá - làng kiểu mẫu”. Trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước, Nguyên Xá có 687 người lên đường nhập ngũ, góp 4.170 tấn lương thực cho Nhà nước, bắn rơi 2 máy bay địch, góp phần vào chiến thắng ngày 30/4/1975, giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước. Năm 1973, Đảng, Nhà nước đã phong tặng danh hiệu cao quý: Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân cho quân dân du kích xã Nguyên Xá.

75 năm đã trôi qua kể từ ngày Bác Hồ đọc Tuyên ngôn Độc lập khai sinh ra nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, làng kiểu mẫu xưa - xã Nguyên Xá nay đã “thay da, đổi thịt”. Miền quê lưu giữ nhiều nét đẹp văn hóa, nghệ thuật truyền thống như: múa rối nước, hát chèo, đốt pháo bông và nghề sản xuất bánh cáy - đặc sản quê lúa Thái Bình ngày càng phát triển. Hơn ai hết, những người từng sống, chiến đấu và gắn bó với mảnh đất này cảm nhận rõ điều đó. 

Ông Nguyễn Trọng Ứng, thôn Trần Phú gắn bó với mảnh đất này từ khi còn tấm bé nay đã sống hơn nửa đời người  tâm đắc nhất chính là thành quả xây dựng nông thôn mới nâng cao. Ông phấn khởi cho biết: Đường sá, cầu cống được nâng cấp, mở rộng, bê tông hóa, chợ cũng được đầu tư xây dựng khang trang, hiện đại rất thuận tiện cho việc đi lại và giao thương của bà con. Đường giao thông nội đồng cũng được cứng hóa, cánh đồng được quy vùng sản xuất lúa hàng hóa, cơ giới hóa được ứng dụng phục vụ sản xuất, năng suất, giá trị cao hơn xưa nhiều.

Nhân dân Nguyên Xá ngày nay không chỉ tích cực duy trì, phát triển nghề sản xuất bánh cáy truyền thống mà còn du nhập nhiều nghề mới như sản xuất bật lửa, bút bi, áo mưa, đèn pin, vợt muỗi, vừa góp phần phát triển công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp vừa tạo việc làm, nâng cao đời sống nhân dân. 

Ông Nguyễn Hữu Viên, Phó Chủ tịch UBND xã cho biết: Phát huy truyền thống quê hương anh hùng, cán bộ và nhân dân Nguyên Xá đã đoàn kết đồng lòng góp công, góp của xây dựng thành công nông thôn mới từ năm 2015 và đến nay xã đã hoàn thành 11 tiêu chí xã nông thôn mới nâng cao. Toàn xã có 4 công ty, 7 cơ sở sản xuất lớn và 418 hộ sản xuất cá thể, giải quyết việc làm thường xuyên cho trên 1.800 lao động với thu nhập bình quân từ 5 - 7 triệu đồng/người/tháng. Giá trị sản xuất công nghiệp và làng nghề năm 2020 ước đạt 375 tỷ đồng, tốc độ tăng trưởng bình quân 5 năm 16,3%. Tận dụng lợi thế giáp thị trấn Đông Hưng, có quốc lộ 39 đi qua, gần 360 hộ dân đã đầu tư phát triển thương mại, dịch vụ, tạo việc làm cho trên 450 lao động. Năm 2020, giá trị sản xuất ngành thương mại - dịch vụ của xã ước đạt 175,4 tỷ đồng, tốc độ tăng trưởng bình quân 5 năm 8,6%/năm. Thu nhập bình quân đầu người của xã năm 2020 ước đạt 58,48 triệu đồng, gấp 1,89 lần so với năm 2015. Tỷ lệ hộ nghèo đa chiều năm 2019 còn 1,29%, giảm 3,19% so với năm 2016.

Phát huy truyền thống yêu nước, cách mạng, đoàn kết nỗ lực vươn lên, Đảng bộ và nhân dân Nguyên Xá đã và đang vẽ lên bức tranh hội tụ đủ các yếu tố “sản xuất phát triển - đời sống sung túc - diện mạo sạch đẹp - thôn làng văn minh - quản lý dân chủ” trên quê hương mình.

Thu Hiền - Tất Đạt