Đầu năm 1952, Đại đoàn 320 do đồng chí Văn Tiến Dũng chỉ huy, từ Hữu ngạn sang Tả ngạn sông Hồng đánh Pháp. Khi ấy, Đảng uỷ Mặt trận Tả Ngạn gồm các đồng chí Đỗ Mười (anh Ngạn) Bí thư Ban Cán sự Tả Ngạn; Văn Tiến Dũng, Tư lệnh kiêm Chính uỷ Đại đoàn 320; Nguyễn Khai và Dương Hữu Miên trong Bộ Chỉ huy Mặt trận 5. Ban Đảng uỷ này có nhiệm vụ chỉ đạo bộ đội chủ lực và các lực lượng vũ trang địa phương chiến đấu trên địa bàn Tả Ngạn, đồng thời phối chiến với quân dân Hữu Ngạn.

Đại đoàn 320 vừa đặt chân lên đất Thái Bình đã cùng các lực lượng vũ trang địa phương diệt và bức rút  72 đồn bốt địch, khiến tướng Xa-lăng phải vạch kế hoạch " tiêu diệt hoặc đẩy lùi sư đoàn 320  khỏi đồng bằng ". Biết âm mưu đó, anh Ngạn triệu tập  Đảng uỷ Mặt trận bàn cách chống địch càn quét lớn vào vùng Nam Thái Bình, nơi ta vừa đánh mạnh.

Bài ký sự này do đồng chí Vũ Trọng Nam (VTN), thư ký của anh Ngạn cung cấp tư liệu, nhà văn Bút Ngữ thể hiện. 

Tướng Xa-lăng, Tổng chỉ huy quân Pháp ở Đông Dương, cùng tướng Đờ Li-na-rét, chỉ huy quân đội Bắc Việt điều khiển trận càn " Mec-quya" (Thuỷ Ngân). Vùng càn là các huyện Thái Ninh, Kiến Xương, Tiền Hải và một phần huyện Thuỵ Anh, tức nửa tỉnh Thái Bình về phía biển, lấy đường 10 làm giới hạn vùng càn. Mục đích trận càn là diệt hoăc đẩy lùi hai trung đoàn (thuộc 320) ra khỏi vùng này, "cất vó"  cơ quan chỉ huy đại đoàn; đóng lại một số đồn bốt, củng cố lại vùng chiếm đóng vừa bị phá ruỗng;  đánh phá vùng nam đường 10 để bảo vệ thị xã;  bắt thanh niên đi lính, cướp phá kinh tế, diệt cơ sở kháng chiến... Lực lượng càn quét gồm các GM (binh đoàn) 1, 2, 3, 4, 7, cùng bốn tiểu đoàn công binh và lính dù, 64 khẩu pháo, 500 xe cơ giới, năm tàu chiến, 34 ca nô và hàng chục máy bay các loại... Mấy viên tướng Pháp tỏ ra tin lực lượng hùng mạnh của mình, hơn hẳn so với 20 trận càn từ trước đến nay ở đồng bằng Bắc Bộ, "Sẽ xoá sổ một sư đoàn Việt Minh".

Phía ta, Bộ Tổng tư lệnh điện cho Đại đoàn 320 biết quy mô trận càn, vùng càn, hướng tiến của địch, để kịp thời đối phó. Tổng Quân uỷ cũng điện cho anh Ngạn và anh Dũng: "Tìm cách đưa 320 ra ngoài vùng càn, tiến lên phía bắc Thái Bình và sang Hưng Yên ".

Lúc này Bộ chỉ huy Mặt trận Tả Ngạn phần lớn ở trong vùng địch sắp càn. Các anh họp bàn cấp tốc, quyết định cho tiểu đoàn Kiên Trung (thuộc Trung đoàn 48/320) cùng bộ đội địa phương và du kích chiến đấu, làm chậm bước tiến của địch từ Cầu Nghìn và sông Hoá tràn qua Thuỵ Anh vào Thái Ninh. Phần còn lại của Trung Đoàn 48 ở Kiến Xương và Tiền Hải bảo vệ cơ quan chỉ huy Đại đoàn. Cho Trung đoàn 52 rời Thái Ninh, men theo bãi biển  lên bắc Thái Bình. Anh Dũng  đặt sở chỉ huy ở làng Lưu Phương (Tiền Hải) theo dõi chỉ đạo hai trung đoàn kể trên.

Anh Ngạn ở Thái Ninh, cùng cơ quan tỉnh ủy, tỉnh đội chỉ đạo bộ đội địa phương và du kích phối hợp với bộ đội chủ lực chiến đấu. Cử các tỉnh uỷ viên xuống huyện chỉ đạo chống càn. Anh có cách liên hệ mật thiết với anh Dũng và sở chi huy đại đoàn ở Tiền Hải.  

Sáng 27/3/1952, địch dồn dập cho tàu chiến, ca nô rải dọc sông Hồng, sông Hoá và ven biển Thuỵ Anh, Tiền Hải, khép kín ba mặt của vùng càn. Tiếp đó là năm cánh quân từ các ngả: thị xã Thái Bình; đường 10; đường 39; đê sông Hồng; và từ đê sông Hoá - cửa biển Diêm Điền, tràn phần lớn qua huyện Thuỵ Anh, quây gọn ba huyện Thái Ninh, Kiến Xương, Tiền Hải. Từng đoàn máy bay nhào tới ném bom; các cụm đại bác ở đất liền và trên tàu chiến ngoài biển bắn cấp tập vào những nơi nghi có quân ta.

Bộ đội địa phương và du kich các xã có địch đi qua sẵn sàng chống càn và linh hoạt luồn càn. Các tiểu đoàn chủ lực (thuộc 320) ra sức thực hiện kế họach đã định. Tiểu đoàn Yên Ninh vượt lên phía bắc tỉnh, đánh sập hai nhịp cầu Nguyễn, khiến địch khó khăn trong hành quân.

Một bộ phận của Tiểu đoàn Kiên Trung chặn đánh một đơn vị thuộc GM3 ở làng Quang Lang (Thuỵ Anh), diệt gần hai trung đội, buộc bọn còn lại phải dừng  ở Diêm Điền.

Khó khăn của bộ đội chủ lực là súng ống cồng kềnh, quân đông, đất lạ, mỗi tiểu đoàn có hàng nghìn đồng bào đi theo, nên luồn càn chậm. Vì thế anh em phải cùng du kích cất giấu sơn pháo, rồi trực diện đánh những trận quyết liệt trong vòng càn với quân địch đông và mạnh hơn

Tiểu đoàn Tiên Yên nhận lệnh đánh địch trong vòng vây Kiến Xương, đã cho Đại đội 737 bám làng Dưỡng Thông cùng du kích chiến đấu. Sáng  28/3, bốn máy bay hen-cát ném bom mở đường cho một tiểu đoàn Âu- Phi vây làng Dưỡng Thông. Địch mở ba đợt xung phong, đều bị ta chặn lại ven làng. Chúng siết chặt vòng vây. Ta chờ trời tối vượt vây xuống phía nam đường 39. Trận này địch thương vong một đại đội. Ta 10 đồng chí hy sinh, 8 bị thương. Ngày 29/3, Tiểu đoàn Đống Đa (thuộc 320) cùng bộ đội địa phương và du kích đánh địch tại các làng Thần Đầu, Thần Huống (Thái Ninh).

Tiểu đoàn Thanh Lũng (Trung đoàn 52/320) đánh địch ở Tiền Hải, bảo vệ sở chỉ huy Đại đoàn, chống bọn địch có máy bay yểm hộ.

Một bộ phận chủ lực ta từ Thái Ninh vòng ra sát mép biển, nhằm vượt sông Diêm luồn sang Thuỵ Anh. Không ngờ GM3 vừa từ Thuỵ Anh tràn sang hôm trước, đang chiếm giữ quốc lộ 39, nhằm ngăn đường tiến lui của quân ta. Nửa đêm, khi thuỷ triều rút, quân ta được du kích dẫn đường, luồn ngay bên cạnh nơi đóng quân của GM3, vòng ra bãi biển tiến theo hướng sông Diêm. Một đoàn dân công khiêng thương binh đi theo, đói mệt, tiến chậm. Gần sáng hôm sau, bộ đội mới tới các làng Bích Du, Vọng Hải. Thấy ta sa vào tình thế bất lợi, Trung đoàn trưởng Lê Quân cho bộ đội ngừng tiến, bám vào làng, chuẩn bị chiến đấu. Phía trước ta là đường 39, địch dễ dàng cơ động vây đánh. Phía sau ta là biển, tàu chiến địch có thể nã đại bác và ca nô địch có thể đổ bộ vây ép .

Vậy mà quân ta giữ bí mật được hơn nửa ngày. Chiều  29/3, GM3 mới biết Việt Minh giấu quân ngay cạnh  nơi chúng đóng. Chúng liền tiến đánh các làng Bích Du, Vọng Hải. Ở Bích Du ta có hai đại đội (thuộc Tiểu đoàn Kiên Trung) và một trung đội (thuộc Tiểu đoàn Đống Đa), cùng cơ quan chỉ huy Trung đoàn 48. Địch cho từng tốp máy bay thay nhau ném bom na pan. Đại bác địch dồn dập bắn, xe cóc sùng sục mở đường cho quân bộ tiến vào làng. Địch bị quân ta ráo riết chặn lại. Phải qua bốn đợt tiến công, địch mới chiếm được tuyến phòng ngự ngoại vi. Quân ta quyết tâm chặn địch, không cho vào sâu hơn.

Gần tối, địch dàn quân vây ba mặt làng; phía sau không dàn được, vì thuỷ triều lên ngập bãi, sát luỹ tre làng. Với địa thế như vậy, chúng hi vọng sáng mai sẽ "cất vó" quân ta ở Bích Du…

Nhưng đêm xuống, thuỷ triều rút, bãi biển phía xa lộ ra một giải cát  dài, cách làng mấy trăm mét. Trong tiếng sóng vỗ rì rào, bộ đội và dân công khiêng thương binh, êm gọn rút khỏi làng, theo giải cát tiến lên phía bắc, vượt sông Diêm sang Thụy Anh. Làng chài đủ thuyền chở quân. Hôm sau, địch kéo vào làng Bích Du, chỉ thấy vườn không, nhà trống và tàn dư của một trận đánh quyết liệt.

Cùng ngày, Tiểu đoàn 391 (Trung đoàn 52/320) chống địch ở làng Vọng Hải. Ta và địch giằng co gần như ở Bích Du. Đêm xuống, lừa lúc địch mệt mỏi, ngủ gà ngủ gật, anh em ta luồn bên sườn GM7 sang huyện Đông Quan, ngoài vùng địch càn.

Cùng thời điểm trên, các GM 1, 2, 4 tỏ ra có kinh nghiệm vây càn, đoán chừng quân ta ở đâu, chúng nhanh chóng quây gọn từng vùng nhỏ để "cất vó". Chúng đặt nhiều tham vọng ở hai "rốn vó" La Cao, Trình Phố. Nhưng hình thành vòng vây xong, chỉ qua một đêm, chúng "cất vó" lên đều nhẹ xọp. Quân ta được du kích dẫn đường, linh hoạt luồn tới điểm khác, không xa.

***

Đêm 28/3, một bộ phận quân ta từ Tiền Hải luồn sang Thái Ninh, để  vòng lên phía bắc tỉnh; anh Ngạn và chúng tôi (VTN) cùng đi  với bộ phận này. Gặp lúc thuỷ triều xuống, du kích dẫn bộ đội vòng ra bãi biển, gặp được giải cát để đi. Nước ngập thắt lưng, bộ đội nhiều người lần đầu tiên lội bãi biển, tỏ ra thích thú khi nước biển toé lân tinh sáng như đom đóm.

Vượt qua sông Trà Lý, bộ đội tiếp tục tiến lên phía cửa sông Diêm. Còn anh Ngạn và chúng tôi rẽ vào làng Chỉ Thiện (Thái Ninh). Cơ quan Tỉnh uỷ Thái Bình đóng ở đây. Anh em cán bộ toả về các huyện chỉ đạo chống càn. Đồng chí Lý Anh Nghĩa, thường trực tỉnh uỷ, báo cáo tóm gọn tình hình địch. Một bộ phận thuộc GM 4 càn từ phía thị xã Thái Bình  xuống đây. Có thể chúng sẽ đánh vào khu này, gồm cả làng Chỉ Thiện. Tỉnh đội Thái Bình đã điều động Đại đội Lê Lợi, bộ đội tỉnh, được mệnh danh là "đại đội Đỏ", do Nguyễn Văn Chức chỉ huy sang đây. Đại đội này vừa trải mấy trận chiến đấu ở Kiến Xương, quân số thương vong chưa kịp bổ sung, nhưng đầy quyêt tâm bảo vệ cơ quan lãnh đạo tỉnh.

Tôi (VTN) gặp anh Chức và bàn: Lực lượng địch đông gấp bội, nếu chúng không biết ta ở đây thì ta không nổ súng, mặc cho chúng qua ngoài làng. Nếu địch biết thì gắng sức đánh, chờ trời tối, đưa cơ quan tỉnh và số đông thanh niên ở đây luồn càn.

 Anh Ngạn không muốn cùng bộ đội lên phía bắc, vì ở bên kia sông Trà Lý, chỉ cách đây hơn chục cây số, là nơi đặt sở chỉ huy của Đại đoàn 320. Anh Ngạn vẫn liên hệ với anh Dũng qua các liên lạc chạy chân.

Đồng chí Thứ, chiến sĩ bảo vệ, gặp một đảng viên trong làng, mượn được hầm bí mật cho anh Ngạn. Lại mượn được cả cho anh Hà, uỷ viên Liên khu uỷ III, sang đây công tác. Thứ đưa các anh xuống hầm, hóa trang cẩn thận. Ngồi hầm một lát, anh Ngạn chợt nhớ túi tài liệu nhờ ông Nghĩa cầm và hỏi: "Túi của mình đâu?". Ông Nghĩa vội đội cửa hầm lên tìm, mải mốt để quên cạnh đó. Tìm được lại xuống hầm.

 Đúng lúc này đại bác địch nổ chát chúa phía trước làng, rồi nổ dần vào xóm. Địch không bỏ qua làng Chỉ Thiện, mà đánh ráo riết. Đại đội anh Chức dũng cảm chặn địch. Khẩu đội đại liên xả đạn, chặn đứng một mũi, quật ngã nhiều tên. Trung, tiểu liên của bộ đội, súng trường của du kích, đồng loạt nhằm mấy hướng tiến của địch. Địch liền cho máy bay ném bom na pan. Lửa cháy bùng bùng, khói bốc khét lẹt. Trong thế "một chọi sáu ", anh em ta vẫn gan góc dựa vào công sự chiến đấu, không cho địch vào sâu trong làng. Hệ thống chông, mìn góp phần làm cho địch chùn chân lùng sục. Song chúng vẫn tìm thấy hầm anh Hà. Chúng gọi lên, anh không trả lời. Chúng ném lựu đạn vào hầm, anh bị sát hại.

Ở hầm của mình, ông Nghĩa nghe rõ tiếng giày đinh dẫm lịch ịch trên nóc hầm. Có tiếng ai đó bị bắt và tra khảo, nói với giặc: "Tôi...tôi...là dân thường...Tôi không là du kích...". Một lúc sau thấy yên ắng, đoán là giặc đã đi qua. Người du kích cùng ngồi hầm với anh Ngạn và ông Nghĩa, muốn bỏ hầm, trổ lên chạy. Ông Nghĩa cố khuyên cậu ta ở lại, không được. May là lúc ấy giặc không còn ở gần.

Nghe tiếng súng, biết địch đã sang xã bên. Trời tối dần, ông Nghĩa đưa anh Ngạn ra khỏi hầm. Gặp được một du kích khác. Đồng chí này liền đưa anh Ngạn và ông Nghĩa xuống hầm của mình, phòng địch trở lại. Rồi anh ta dặn: "Các anh cứ ngồi đấy, tôi đi nghe ngóng".

Chờ lâu, ông Nghĩa sốt ruột. Người du kích trở lại, cho biết địch đóng quân cách đây một cánh đồng. Nghĩa hỏi: "Sao đi lâu thế?", du kích đáp: "Tôi thổi cơm. Các anh ăn khỏi đói. Nhà tôi cạnh đây".

Ăn cơm, nghỉ ngơi vài giờ, người du kích đưa đưòng cho hai anh luồn càn. Sau đó, tới cơ sở mới, ông Nghĩa báo cáo anh Ngạn: Đã liên lạc với cơ quan tỉnh đội. Trinh sát cho hay địch đánh ác liệt vào sở chỉ huy Đại đoàn ở làng Lưu Phương (Tiền Hải). Ngày 28/3, máy bay ném bom, đại bác nã dữ dội vào làng, nhưng bộ binh địch vẫn không tiến  được. Tiểu đoàn Thanh Lũng dũng cảm chặn nhiều đợt tiến công của địch, quyết bảo vệ  sở chỉ huy. Quanh hầm chỉ huy có hơn ba chục hố bom, đất lấp gần kín cửa hầm. Sau đó, bộ đội làm nghi binh, kéo sự chú ý của địch sang hướng khác, đưa anh Dũng ra khỏi làng. Chuyển  sở chỉ huy  tới một gò đất ngoài đồng. Anh em cắt cây chuối làm bè mảng đưa anh Dũng qua sông Đa Cốc, ra Trại Chè, Dương Liễu (Kiến Xương).

Tôi (VTN) nhớ lại khi  ở hầm chỉ huy Đại đoàn, địch đánh mạnh quanh đấy. Quân ta ráo riết ngăn chặn, địch không vào được. Qua mấy phút trao đổi tình hình, anh Dũng đưa bức điện của đồng chí Võ Nguyên Giáp cho anh Ngạn xem. Điện ghi: "Anh Hùng (bí danh của anh Dũng) vượt vây sang Nam Định, bàn với Thanh Giang (bí danh Đại đoàn 304) đánh phối hợp ngoại tuyến.". Anh Ngạn còn được biết: Thường vụ đảng uỷ đại đoàn đã đặt ra và xem xét ba dự án: 1/ Đưa cơ quan chỉ huy đại đoàn lên huyện Thư Trì, ngoài vòng càn. 2/ Ở lại nắm Tiểu đòan Thanh Lũng đánh trong vòng vây. 3/ Vượt sông Hồng, lên vùng đối ngạn với bắc Thái Binh, chỉ đạo đánh ngoại tuyến.

 Anh Ngạn hỏi: "Các anh chọn dự án nào?". Và không đợi trả lời, anh nói ngay: "Tôi đề nghị chọn dự án ba. Sang Hữu Ngạn sẽ thực hiện đánh phối hợp trong và ngoài vòng vây. Vượt vây tạo thế chủ động đánh địch là cần thiết. Tôi nhất trí với dự án đó, đề nghị Đại đoàn cho thực hiện".

Nói tới đây, anh quay lại bảo đồng chí Bùi Thọ Ty: "Anh ra Trại Chè bàn với các đồng chí Kiến Xương, lấy hai chiếc thuyền dự phòng và huy động thuỷ thủ làm nhiệm vụ đột xuất. Ngay bây giờ!".

Anh Dũng nói nhỏ với anh Ngạn: " Nhân có thuyền và bên kia có cơ sở, tôi đề nghị anh sang bên đó tạm ít ngày". Anh Ngạn nắm chặt tay anh Dũng và nói: " Nhiệm vụ anh ở cả Tả, Hữu Ngạn, anh cần đứng chân cả hai nơi. Nhiệm vụ tôi ở Tả Ngạn, tôi đứng chân ở Tả Ngạn!".

Rồi anh Ngạn sang Chỉ Thiện. Sự chuẩn bị cho sở chỉ huy Đại đoàn sang Hữu Ngạn như thế là đúng. Đêm ấy, tổ Đảng và dân quân Trại Chè, Dương Liễu đưa cơ quan Đại đoàn qua sông nhanh chóng, tới cơ sở an toàn. Chỉ qua mấy hôm sau, anh Dũng lại từ Hữu Ngạn sang Tả Ngạn sông Hồng, tới phía bắc Thái Bình, đặt sở chỉ huy ở Tiên - Duyên - Hưng. Cùng lúc này, máy bay địch thả truyền đơn xuống Hà Nam, Nam Định, Thái Bình, giấy trắng, chữ to, nét đậm: " Sư đoàn 320 không còn nữa! Đã diệt được tướng Dũng!". Đờ Li-na-rét tuyên bố trước các ký giả báo chí: " Sư đoàn 320 bị đánh tan tác ở Thái Bình. Hiện chỉ còn những toán nhỏ cố tìm nhau tụ tập lại".

Trong khi đó, tại cơ quan Mặt trận Tả Ngạn, liên lạc đưa tin về:

       - Ngày 1/3/1952, Tiểu đoàn Tiên Yên (320) vừa luồn khỏi vòng càn lên bắc Kiến Xương, đã diệt một đại đội com-măng-đô do quan ba Pháp chỉ huy trên đê sông Trà Lý.

       - Ngày 2/3, Tiên Yên lại phục kích tám xe chở một trung đội công binh và dụng cụ, vật liệu sủa đường gần trận địa kể trên.

       - Ngày 3/3, Tiểu đoàn Thanh Lũng (320) đánh địch ở La Cao và Trình Phố, diệt hai đại đội Âu-Phi.

       - Tiểu đoàn Yên Ninh (320) diệt hai đồn và 100 tên địch ở Duyên Hà.

       - Một bộ phận pháo binh (320) đánh đắm ba ca nô, diệt một số địch trên sông Trà Lý và sông Luộc.

       - Phối hợp với Thái Bình chống càn, Trung đoàn 57 (Hữu Ngạn ) đánh địch hai trận ở Ngọc Liễu, Ngọc Giả (Nam Định); Trung đoàn 98 diệt hai đồn Lạc Thổ, Làng Hồ (Bắc Ninh), buộc địch phải rút một GM từ Thái Bình tới đó đối phó.

Tình hình trên khiến địch phải thú nhận: Có một trung đoàn của sư đoàn 320 lại trở về phía đông tỉnh Thái Binh, diệt đồn La Cao (lần hai) và uy hiếp quân Pháp trong vùng.

Anh Ngạn bảo chúng tôi: "Thằng địch nói "Sư đoàn 320 không còn" nhưng 320 vẫn cứ ở Thái Bình, đánh địch ngay nơi chúng vừa càn lớn. Hẳn là chúng tức lắm, như Chu Du tức Khổng Minh muốn hộc máu!".

Tháng 8/2014

Bút Ngữ