Trong suốt hành trình từ thủa hồng hoang khai thiên lập ấp đến ngày nay, lịch sử đã ghi nhận nhiều cuộc đấu tranh ác liệt chinh phục thiên nhiên, khẩn hoang, trị thủy vĩ đại của cư dân Thái Bình. Nhân dân vùng bắc Thái Bình vẫn còn ghi nhớ về một cuộc trị thủy gian khổ và sôi động cách nay khoảng gần 1000 năm dưới triều nhà Lý: “Cơi đê sông Hồng/ Mở rộng sông Sinh/ Cắt phình sông Hóa/ Lũ mặn đỡ phá/ Thôn xóm ấm no…”. Thời nhà Trần, nhân dân Thái Bình đã đắp được cả một đoạn đê sông Hồng dài tới 24km từ làng Ðồng Ðại đến làng Văn Lang (huyện Vũ Thư hiện nay). Nhân dân các huyện Ngự Thiên, Duyên Hà, Thần Khê ( thuộc Hưng Hà ngày nay) đã tập hợp đào nắn thành công một con sông lớn bắt nguồn từ sông Luộc chảy qua suốt 3 huyện rồi đổ ra sông Thượng Hộ (đoạn sông đầu nguồn sông Trà Lý). Dòng sông này đã tưới mát cho cả một rẻo đất cao khô hay bị hạn hán và trở thành một hào nước quan trọng bảo vệ cho khu lăng tẩm, hành cung Long Hưng thâm nghiêm của nhà Trần. Công cuộc khẩn hoang, trị thủy còn được tiến hành sôi động với chính sách khẩn hoang, lập nên nhiều điền trang, thái ấp của thân vương, hoàng tộc họ Trần trên đất Thái Bình. Ðặc biệt, dưới triều Nguyễn, công cuộc khẩn hoang do Doanh điền sứ Nguyễn Công Trứ  lãnh đạo chỉ trong 6 tháng đã thành lập hoàn toàn huyện Tiền Hải mới với gần 19.000 mẫu ruộng cùng hàng trăm cây số đê sông, đê biển kiên cố, đủ sức hạn chế lũ lụt, nước mặn, thủy triều đã đi vào lịch sử dân tộc là một cuộc khẩn hoang vĩ đại, minh chứng cho lòng dũng cảm, sự lao động cần cù, sáng tạo của người dân Thái Bình. Theo thống kê, ngoài 5 con sông lớn thiên tạo là sông Hồng, sông Trà Lý, sông Luộc, sông Diêm Hộ, sông Hóa, ở Thái Bình còn có 65 con sông đào lớn nhỏ, 6 con kênh được xây dựng khắp các địa bàn khác nhau tạo nên hệ thống sông ngòi chằng chịt phục vụ tốt công tác tưới tiêu, thau chua, rửa mặn trong sản xuất nông nghiệp.

Thiên nhiên hoang dã của vùng đất Thái Bình xưa là môi trường sống lý tưởng của các loài chim. (Ảnh tư liệu tại Bảo tàng tỉnh)

Truyền thống trị thủy, khẩn hoang, quai đê, lấn biển không chỉ là cội rễ tự nhiên của tinh thần cố kết cộng đồng trong nhân dân Thái Bình mà còn là cơ sở thiết yếu cho việc mở rộng địa bàn cư trú, thuần dưỡng đất đai, phát triển ngành nghề đặc biệt là nghề trồng lúa nước. Bằng sức lao động cần cù, bền bỉ và sáng tạo, người dân Thái Bình đã đấu tranh, vật lộn với thiên nhiên biến miền đất hoang dã, ngập mặn thành phì nhiêu, màu mỡ tạo điều kiện tích cực cho nghề trồng lúa. Quá trình sinh tồn đầy thử thách, khó khăn đã giúp người dân Thái Bình tích lũy được kho tàng kinh nghiệm về cày bừa, chăm sóc, gặt hái, cấy lúa hết sức quý báu để lại cho đến tận ngày nay. Ðể thích nghi với vùng đất luôn song hành giữa thuận lợi và thử thách, người dân Thái Bình đã xử trí thông minh, biến những hiểm họa thành điều kiện, biện pháp hàng đầu trong kỹ thuật thâm canh trồng lúa. Nhiều kỹ thuật, nhiều kinh nghiệm trong trồng trọt chỉ xuất hiện tại Thái Bình như kỹ thuật làm bèo hoa dâu, kỹ thuật làm ải, bừa tơi, giữ nước, chống hạn… Cùng với tri thức chung của nghề trồng lúa ở đồng bằng sông Hồng, người nông dân Thái Bình đã tiến xa hơn trong việc xem xét thời vụ và thành thục trong việc chọn giống. Khai thác di sản vô giá về những kinh nghiệm trồng trọt của quê hương, Nhà bác học Lê Quý Ðôn ngay từ thế kỷ XVIII đã có tác phẩm “Vân đài loại ngữ” với nhiều trang ghi chép, mô tả tỷ mỷ về hàng chục giống lúa và một số biện pháp gieo trồng, chăm bón thâm canh. Ðây là một công trình tìm hiểu kỹ về nông nghiệp lần đầu tiên trong lịch sử Việt Namon> được để lại cho đời sau. Kinh nghiệm về trồng lúa vẫn được người dân Thái Bình giữ gìn và phát triển cho đến ngày nay. Hiện, Thái Bình vẫn là một trong những tỉnh hàng đầu của cả nước về sản xuất giống và năng suất lúa.

Ngoài lúa là cây trồng chính, kinh nghiệm trồng trọt và truyền thống thâm canh tăng vụ, tăng năng suất của người Thái Bình còn được thể hiện rõ nét qua việc trồng trọt nhiều loại hoa màu, cây trồng khác như ngô, khoai, đậu, đỗ, dâu, cói… Tại Thái Bình từ lâu đã xuất hiện nhiều sản vật có tiếng như: “dưa Quài, khoai Bái”, “gà Tò, lợn Tó”, “chè Mét”… Bên cạnh trồng trọt, Thái Bình còn nổi tiếng với các nghề thủ công truyền thống như dệt vải và tơ lụa ở Then, Mẹo (Hưng Hà), dệt chiếu làng Hới (Hưng Hà), đúc đồng An Lộng (Quỳnh Phụ), rèn sắt Cao Dương (Thái Thụy), chạm bạc Ðồng Xâm (Kiến Xương), mộc ở Vế, Diệc (Hưng Hà)… Với bàn tay khéo léo của nông dân Thái Bình, các sản phẩm thủ công đã có một vị trí không thể thiếu trong đời sống đa dạng của cư dân nông nghiệp. Một số sản phẩn không chỉ phục vụ nhu cầu tại chỗ mà còn vượt ra khỏi phạm vi làng xã, đến với sự trân trọng, đánh giá cao của đông đảo dân cư ở nhiều vùng khác nhau trong cả nước.

(Tổng hợp từ “Ðịa chí Thái Bình” và  “Lịch sử Ðảng bộ Thái Bình”)