Tâm thức hội hè truyền thống của Việt Nam là “tháng tám giỗ cha, tháng ba giỗ mẹ”. Đền Phủ Giày (Nam Định) thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh mở hội vào tháng ba và đền Đồng Bằng (Thái Bình) thờ vua cha Bát Hải Động Đình mở hội vào tháng tám. Từ bao đời nay, Phủ Giày và đền Đồng Bằng đã trở thành hai trung tâm hầu bóng, hát văn nổi tiếng của vùng châu thổ Bắc Bộ, có sức cuốn hút mạnh mẽ các luồng du khách, trong đó có các thanh đồng cùng các con nhang, đệ tử ở nhiều vùng miền cả nước tìm về chầu hầu.

So với các di tích kiến trúc cổ hiện còn ở Thái Bình thì đền Đồng Bằng có quy mô kiến trúc nghệ thuật lớn vào bậc nhất. Từ thời Lý đã được xếp vào “tứ cố cảnh” của huyện Phụ Phượng (nay thuộc huyện Quỳnh Phụ). Ngôi đình tọa lạc trên một cồn cát cao, khuôn viên 6.574m², quay mặt về hướng Tây. Phía trước đền có sông Đào Động, phía sau là gò He, Đồng Hưng, Voi Phục. Bên phải đền là Đầm Bà. Các nhà phong thủy vẫn cho rằng đây là nơi có “mạch địa” tốt. Quần thể di tích của đền gồm 8 công trình chính gồm 13 tòa, tổng cộng 66 gian. Tòa nghi môn của đền Đồng Bằng uy nghi lộng lẫy vào hàng nhất nhì so với các đền ở khu vực đồng bằng Bắc Bộ.

Về sự tích vị thần được thờ ở đền Đồng Bằng, theo bản thần tích còn lưu tại đền thì đó là vị thủy thần tôn hiệu là Bát Hải đại vương, tên húy là Vĩnh. Tương truyền, vào thời Hùng Duệ Vương, có nàng Quý Nương, vốn người xinh như ngọc nên được mọi người gọi là Ngọc, quê trang An Cố, huyện Thụy Anh, nay thuộc địa phận huyện Thái Thụy được viên Huyện Doãn Thụy Anh nhận làm con nuôi. Một hôm nàng về quê mẹ nuôi ở cửa Hoa Diêm (Diêm Điền) cùng thuộc bản hạt ra sông tắm. Có con giao long gặp nàng, mê đắm phả mùi hương sực nức rồi quấn chặt vào thân, từ đó nàng mang thai, sau sinh ra một bọc đỏ như màu máu. Ngọc nương sợ hãi đem thả xuống biển. Bọc trôi về trang Đào Động, một ngư dân đi đánh cá vớt được đem về mổ ra thấy trong bọc có ba con rắn lớn. Một con ở lại khúc sông Đào Động (tức Vĩnh Công), một con bơi về  khúc sông trang Thanh Do, một con bơi về khúc sông trang Hoa Diêm (nay thuộc địa phận huyện Thái Thụy, tỉnh Thái Bình). Từ ngày có rắn thần xuất hiện, khắp vùng mùa màng tươi tốt. Sau này, khi đất nước có biến, Sơn Thánh Tản Viên được thần báo mộng, Tản Viên đã cử người về trang Đào Động gặp ba vị thủy thần đã biến thành người, rồi cùng bàn bạc chia quân đi đánh giặc. Sau khi giặc tan, Vĩnh Công từ chối chức tước vua ban, trở về Đào Động mở tiệc khao quân, dạy bảo dân chúng làm ăn. Nhân một hôm trời nổi mưa gió, Ngài hóa. Từ đó dân trang Đào Động lập đền thờ. Hai trang Thanh Do và Hóa Tài cũng lập đền thờ hai vị còn lại làm thủy thần.

Đền Đồng Bằng còn thờ Đức Thánh Trần và mở hội vào 20 tháng 8 hàng năm cho nên tâm thức “tháng tám giỗ cha” của người dân trong vùng vẫn thường được hiểu theo cả hai khái niệm vừa là giỗ đức Vua Cha Bát Hải Động Đình vừa là giỗ đức Thánh Trần Hưng Đạo.

Xưa và nay, hội đền Đồng Bằng là một hội lớn có sức thu hút du khách từ nhiều vùng miền đổ về. Hàng năm, du khách thường trảy hội đền Côn Sơn Kiếp Bạc ở Hải Dương vào ngày 20 tháng 8 rồi xuôi dòng đổ về trảy hội đền Đồng Bằng ở Thái Bình từ ngày 20 đến ngày 26 tháng  8 (âm lịch) với lời hẹn ước:

Dù ai buôn bán trăm nghề,

Hai mươi tháng tám nhớ về Đào thôn.

Vì là một hội lớn trong vùng nên hội đền Đồng Bằng thường hội tụ các hình thức đua tài, thi khéo và các hình thức diễn xướng dân gian như: hát văn, hát chèo, thi kéo co, thi bơi trải, thi đấu vật, đấu kiếm, đấu gậy, thi chọi gà, cờ tướng... thu hút rất đông người từ nhiều vùng miền về tham gia.

Tục đua thuyền ở hội đền Đồng Bằng gắn với tục giao chạ giữa làng Đồng Bằng kết chạ với làng Nuồi, phủ Nội, Thanh Miện tỉnh Hải Dương. Bài hát văn “Văn Đức Vua Bát Hải” mà các nghệ nhân hát văn ở đền Đồng Bằng đã lưu truyền từ cổ xưa đã miêu tả tục đua thuyền trong hội đền Đồng Bằng thuở trước:

Tuyết hạ tuần tháng tám đôi hai.
Trải qua xem rạng các giai bơi thi tài,
Dạo hò reo dưới sông lừng lẫy,
Trên đền thờ lễ bái trang nghiêm,
Trống thì thùng đôi chiêng vàng điểm đót,
Giọt đồng hồ thánh thót thảnh thang,
Dâng đức vua, trải sắp bày sáu chiếc chèo sang,
Thượng từ Đồng Đống hạ về Cống Đôi.
Đôi bên sông các thanh đồng đỏ đào sặc sỡ,
Rước đức vua ra quá ngỡ đông tiên.
Chốn phàm trần dễ đố mấy đâu hơn,
Thơm danh nức tiếng cửa đền đức vua cha…

Thuở trước, hát văn thường được diễn ra trong các không gian thiêng dưới ba hình thức cơ bản là hát thi, hát thờ và hát hầu bóng. Tục hát văn của làng Đồng Bằng thường được diễn ra dưới cả ba hình thức trên đây nhưng phổ biến nhất vẫn là hát hầu bóng.

Làng Đồng Bằng vốn từ xa xưa là một làng chèo. Các nghệ nhân hát văn của làng này vốn là những người rất sành về nghệ thuật đàn hát chèo cổ, lối hát văn của Đồng Bằng ảnh hưởng sâu đậm nghệ thuật chèo với các kiểu xuyên tâm, lơi nhịp, đảo phách, bẻ làn, nắn điệu. Nếu cái hay của nghệ thuật hát chèo là cái độ vang, rền, nền, nẩy của từng người hát thì nghệ thuật nẩy, rung, nhấn trong lối hát văn theo tài năng riêng của mỗi nghệ nhân hát văn ở Đồng Bằng từng đã tạo được lối diễn xướng tinh tế, thanh tao mà sôi động là dễ nhận ra.

Tìm hiểu văn bản lời ca hát văn ở hội đền Đồng Bằng thì thấy có một số văn bản có lẽ là của riêng ở Đồng Bằng vì ngoài những lời ca phổ biến ở Phủ Giày thờ mẫu, ở Kiếp Bạc thờ Đức Thánh Trần và các đền phủ khác trong Nam ngoài Bắc thì ở Đồng Bằng còn có những bài “Tam vị Đức vua”, “Đức vua đệ nhất”... Đây là những bài trực tiếp ca tụng hành trạng, công đức của các vị thần được thờ tại đền. Những bài này có sắc thái riêng kể cả lời ca và giai điệu, khó pha trộn với các bài hát văn ở nơi khác. Ví dụ như một đoạn trong bài “Đức Vua đệ nhất”:

Chốn đền đài Đức Vua xây dựng
Sắc tặng phong thượng đẳng hầu lai
Tuyết trăng tuần tháng tám đôi mươi,
Trải qua xem rạng, trai bơi thi tài

hoặc:

Đức Vua đệ nhất bẩm sinh Đào Động,
Từng xiết bao khí chất cảnh thanh.
Oai phong dậy khắp thiên đình
Làm mưa làm gió phá thành lấp sông...

Ngoài ra nhiều lớp nghệ nhân hát văn ở làng Đồng Bằng còn có lối hát mang những sắc thái riêng với lối phú nói và lối hát xá với các lối hát xá thượng, xá bằng, xá lệch, xá bắc, xá nam…

Là một trung tâm hát văn hầu bóng nên hội đền Đồng Bằng ở Thái Bình đã sớm được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ban hành quyết định đưa vào “Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia”.

Nguyễn Thanh

Vũ Quý, Kiến Xương