Theo khảo sát, hiện nay hát Then đã có ở 14 tỉnh, thành phố. Mặc dù vậy, cũng như nhiều di sản văn hóa phi vật thể ở nước ta, hát Then đứng trước nguy cơ mai một. Tuyên Quang là ví dụ, cả tỉnh có 4 nghệ nhân nắm giữ làn điệu Then cổ thì đã mất đi 2 người. 40 hạt nhân văn hóa là người dân tộc Tày có nhiệm vụ phổ biến, duy trì làn điệu hát Then ở cơ sở cũng chỉ có một số người biết hát Then cổ. Tại Điện Biên, nghệ nhân Hoàng Thím (sinh năm 1938) được Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam công nhận là nghệ nhân dân gian trình diễn nhạc cụ tính tẩu đợt I - năm 2003. 10 năm trôi qua nhưng vẫn chưa có thêm nghệ nhân nào được công nhận thuộc lĩnh vực này.

Phó giám đốc Sở VH, TT và DL tỉnh Hà Giang Nguyễn Thị Toán chia sẻ: hầu hết các bản làng người Tày ở Hà Giang giờ đây chỉ có các nghệ nhân cao tuổi đánh được đàn Tính, thuộc nhiều bài hát Then, còn thế hệ trẻ thì chỉ biết qua loa hoặc không mấy quan tâm. Đại diện tỉnh Điện Biên cho rằng, do ảnh hưởng của sự giao thoa về văn hóa, giới trẻ nói chung và con em đồng bào các dân tộc Tày, Nùng nói riêng hiện nay ngày càng có xu hướng “mê” các dòng nhạc trẻ, nhạc thị trường, ít quan tâm tới âm nhạc truyền thống của dân tộc. Bên cạnh đó, khoa học phát triển khiến một bộ phận không nhỏ người dân không còn tin vào tính tâm linh, tính thiêng của hát Then như ngày trước.

Đặc biệt, có một nguyên nhân đáng lưu tâm nữa là nguy cơ một bộ phận người dân tộc Tày ở một số địa phương bị “mất gốc”, không còn nói được tiếng mẹ đẻ. Đơn cử tại xã Minh Thanh, xã Tân Trào, Sơn Dương, Tuyên Quang có hơn 70% dân số là người dân tộc Tày nhưng hiện nay phần lớn không ai còn nói được tiếng Tày. Giám đốc Sở VH, TT và DL tỉnh Tuyên Quang Nguyễn Việt Thanh băn khoăn: số nghệ nhân am tường Then cổ hiện chỉ còn đếm trên đầu ngón tay. Trong khi đó, thế hệ trẻ một phần do không biết tiếng Tày nên không hiểu lời bài hát, dẫn đến không thích, không quan tâm đến hát Then…

Thiếu nghệ nhân và thiếu người kế cận là thách thức không nhỏ đối với công tác bảo tồn hát Then. Thực tế, thời gian qua các tỉnh đã chủ động xây dựng chương trình để lưu truyền, bảo tồn hát Then. Tuy nhiên, ngoài câu chuyện khó khăn về kinh phí còn là vấn đề người truyền dạy không có. Ở Hà Giang nay chỉ còn có hai nghệ nhân nắm giữ các làn điệu Then cổ; hát Then giờ bị trẻ hóa rất nhiều, lời Then giờ đa phần được đặt lại, lời cổ không còn mấy người giữ. Và nếu có tổ chức các lớp truyền dạy thì hiệu quả cũng không cao bởi chẳng được mấy người theo, nhất là những người trẻ. Lạng Sơn cũng tương tự đã mấy lần làm đề án bảo tồn hát Then nhưng rồi phải bỏ ngang vì thiếu kinh phí và không có người truyền dạy.

Nhiều ý kiến cho rằng, việc nghiên cứu, bảo tồn, tôn vinh giá trị di sản hát Then - đàn Tính nên bắt đầu từ việc điều tra, sưu tầm có hệ thống; trân trọng và có chính sách đãi ngộ thỏa đáng đối với các nghệ nhân hát Then, để họ yên tâm truyền dạy, bồi dưỡng cho các thế hệ kế cận. Điều quan trọng nhất là phải để cho hát Then được sống trong cộng đồng; giúp cho người dân hiểu rõ giá trị văn hóa của hát Then, từ đó có ý thức bảo tồn, lưu giữ. Ngoài ra, các đoàn nghệ thuật dân tộc cần chủ động nghiên cứu, sưu tầm các chất liệu văn hóa dân gian các dân tộc, trong đó có hát Then để xây dựng chương trình, tiết mục biểu diễn phục vụ nhân dân. Các sở VH, TT và DL cần quy định trong chương trình của đội văn nghệ quần chúng các xã, phường, các làng văn hóa du lịch nhất thiết phải có ít nhất hai tiết mục được khai thác từ những làn điệu dân ca, dân nhạc, múa... truyền thống dân tộc.

Đến hẹn lại lên, hai năm một lần, Liên hoan hát Then - đàn Tính toàn quốc được tổ chức. Liên hoan lần này diễn ra ở xứ Lạng - một trong những cái nôi của hát Then - đàn Tính. Liên hoan nhằm tôn vinh nghệ thuật hát Then của các dân tộc Tày, Nùng… và cũng là dịp để các địa phương có hát Then cùng tìm hướng cho bảo tồn di sản văn hóa đặc sắc này.

Theo daibieunhandan