Khi xa quê, người ta nhớ nhất cái gì ở quê cũ? Rất nhiều người đã chọn cổng làng. Làng Dương Đình (xã Dương Xá, Gia Lâm, Hà Nội) có cái cổng rất đẹp. Những người làng đi chiến đấu bảo rằng, khi nhớ về quê, người ta nhớ mái đình. Nhưng người ta nghĩ nhiều đến cổng làng hơn. Đó là nơi những người thân tiễn họ khi đi xa. Mái đình chỉ rộn rã trong mấy ngày hội. Còn cổng làng thì ngày nào cũng thế, là chốn đi về. Lúc sinh ra đã đi qua cổng làng. Lúc chết đi, cũng qua chiếc cổng ấy.

Cổng làng đi vào tâm thức người Việt. Nhưng đã có bao nhiêu cổng làng cổ kính mất đi? Không ai thống kê hết được. Con số ấy vẫn tiếp tục tăng lên. Làng Phú Cốc (Thường Tín, Hà Nội) có hai chiếc cổng. Một chiếc có tên là Khê Hồi. Đây là chiếc cổng làng nổi tiếng, được làm theo lối kiến trúc "thượng gia, hạ môn". Ngoài bức đại tự đắp nổi, phía trước còn có hai đôi câu đối, có nội dung giáo dục đạo đức con người. Nhưng người ta đã phá đi từ rất lâu để thay vào đó một cái... cổng sắt.

Có nơi, khi cổng làng cổ xuống cấp, có người đứng lên kêu gọi tu bổ thì nhận được câu trả lời: "Công đức vào đình, vào chùa được Phật, Thánh phù hộ. Công đức xây cổng làng, chúng tôi được... lộc gì? Cổng làng là nơi mọi người cùng qua lại. Cổng làng phải do Nhà nước bảo vệ".

Khi nhìn những chiếc cổng làng cổ kính cứ bị đập đi, tôi tự hỏi: Ai bảo vệ cổng làng? Đến giờ, tôi chưa tìm được câu trả lời.

Cổng làng có phải là công trình xây dựng, địa điểm gắn với sự kiện lịch sử, văn hóa tiêu biểu của quốc gia hoặc của địa phương, là công trình kiến trúc, nghệ thuật (...) có giá trị tiêu biểu cho một hoặc nhiều giai đoạn phát triển kiến trúc, nghệ thuật? Nếu câu trả lời là có, thì câu hỏi trên phải được dành cho các nhà quản lý văn hoá. Bởi, giá trị của cổng làng ai cũng hiểu. Cả giá trị vật thể - phần kiến trúc, lẫn giá trị về tinh thần - gắn bó với tâm hồn người dân.

Cho đến giờ, chỉ có cổng làng cổ ở đầu thôn Mông Phụ, Đường Lâm (Sơn Tây, Hà Nội) là được công nhận di tích. Còn lại, ngay cả cổng làng được biết đến cả trong và ngoài nước như cổng làng Ước Lễ (Thanh Oai, Hà Nội), cổng làng Thổ Hà (Việt Yên, Bắc Giang)... cũng chỉ được bảo vệ bằng... tấm lòng của người dân địa phương. Nghĩa là, nếu một ngày nào đó, người ta ký quyết định đập cổng làng, thì không có cái gì gọi là chính danh, nói cách khác, không có cơ sở pháp lý để bảo vệ.

Có nơi, người ta rất chịu khó xây dựng cổng làng. Huyện Đông Anh (Hà Nội) là một ví dụ. Hàng chục cái cổng làng bằng sắt... chẳng giống ai được dựng lên. Ông Vũ Kiêm Ninh, người nhiều năm nghiên cứu cổng làng kể rằng, nhìn thấy cổng làng đời mới buồn quá, ông mới hỏi một cán bộ văn hoá huyện, vì sao lại làm cổng như thế. Vị cán bộ trả lời rất hồn nhiên: “Là do không có thời gian, mà cũng không có kinh phí!”

Từ đầu thế kỷ XX trở về trước, người ta thường làm cổng làng theo lối "thượng gia, hạ môn", vì ở phía trên dùng làm nơi cho người gác cổng làng. Có sự biến gì, người gác trên đó báo với người đi tuần. Kiến trúc khiến nhiều cổng làng uy nghi, đồ sộ như cổng toà thành. Kiến trúc này ra đời và tồn tại khi tính tự trị của làng còn cao.

Từ thế kỷ XX, kiến trúc có sự thay đổi, không còn lối "thượng gia, hạ môn" nữa, bởi người Pháp đã thiết lập chế độ thuộc địa vững chắc, tính tự trị cao sẽ ảnh hưởng đến sự cai trị của họ. Cổng làng đơn giản hơn, nhưng nhiều nơi vẫn duy trì mái ngói, với tính mỹ thuật cao để làm nơi người dân trú chân khi mưa nắng. Trang trí cổng làng, người Việt thường dùng con lân, con phượng. Tương truyền, con lân nhìn ai là biết lòng dạ kẻ đó. Con lân, như con mắt của làng để dõi theo người ra vào. Con phượng đang múa, thể hiện người làng vui mừng khi có khách đến thăm. Hiếm khi ta gặp những cổng làng giống nhau. Mỗi cổng làng là một kiến trúc nghệ thuật độc đáo.

Hệ thống câu đối, đại tự cổng làng là một kho chuyện kể.

Có nơi là lời răn dạy đạo đức như cổng làng Giáp Nhất (nay thuộc quận Cầu Giấy, Hà Nội): "Xuất môn như kiến đại tân, xử dân như thừa đại tế/ Xử thế bất dư quy củ, lập thân hữu chuẩn kỷ cương" (tạm dịch: Ra ngoài như gặp khách quý, hành xử với dân như làm việc cúng tế/ Hành xử ngoài xã hội không làm điều ngoài quy củ, lập thân tuân thủ kỷ cương).

Có nơi, là lời tóm tắt phong hoá địa phương như “Vân hương mỹ tửu lừng biển Bắc / Chiến công Như Nguyệt rạng trời Nam ” (cổng làng Vân Hà ở Bắc Giang, làng có nghề nấu rượu nổi tiếng, nằm bên sông Như Nguyệt, nơi từng ghi chiến công đánh Tống thời Lý)...

Vài chi tiết nho nhỏ như thế, để hiểu thêm về giá trị của cổng làng.

Ấy vậy, cổng làng vẫn bơ vơ, không người bảo vệ...

Theo nhandan