Vui chơi, giải trí là nhu cầu cần thiết, không thể thiếu trong cuộc sống của con người ở mọi thời đại, mọi lứa tuổi. Chính vì vậy, từ xa xưa, cha ông ta đã sáng tạo ra những hình thức sinh hoạt văn hóa dân gian đầy bổ ích. Nếu như ca dao là nguồn sống, tâm tư tình cảm của người lớn thì đồng dao là những bài ca của nhi đồng hay những lời ca dân gian của trẻ em. Và, trò chơi từ những bài đồng dao cũng là phương thức để trẻ em tiếp xúc với thế giới bên ngoài, giao lưu với bạn bè.

Đồng dao có nhiều loại: các bài hát, câu hát trẻ em; lời hát trong các trò chơi; bài hát ru em…Kho tàng đồng dao phong phú, đa dạng của Việt Nam được coi là phương tiện giáo dục trí, đức, thể, mỹ cho các em.

Với không gian và môi trường của xã hội nông nghiệp, từ khi sinh ra và lớn lên, nhân dân lao động xưa luôn gắn với những lời hát ru ngọt ngào, những khúc đồng dao mộc mạc, giản dị nhưng cũng hàm chứa biết bao tri thức, kinh nghiệm quý báu và cả những ứng xử văn hóa rất tinh tế của cha ông nhằm giáo dục thế hệ trẻ.

Trước hết, những bài đồng dao giúp trẻ em hiểu hơn về thế giới xung quanh. Nhưng điều đặc biệt là đồng dao giúp cho các em tiếp thu thế giới muôn màu bằng ấn tượng chứ không phải bằng lý luận. Vì cha ông ta sáng tạo cho trẻ em nên thiên nhiên kì lạ cũng trở nên hết sức bình dị, rất đỗi gần gũi. Qua đôi mắt của trẻ thơ, thiên nhiên gắn bó với các em như chị lúa, chị ngô, cô đậu nành, anh dưa chuột. Bài ca Họ nhà quả đã giới thiệu hàng chục cây trái lạ của đất nước ta: “Đông con nhiều cháu/ Vốn thiệt trái sung/ Nhỏ mà cay hung/ Là trái ớt hiểm…”. Bằng nghệ thuật so sánh, các tác giả dân gian đã làm nổi bật đặc điểm về hương sắc, hình dáng của từng loại trong Họ nhà rau: “Ăn cay như ớt/ Vốn thiệt rau răm/ Ăn hơi tanh tanh/ Là rau diếp cá…”.

Đồng dao cũng đã đưa trẻ thơ lạc vào vườn bách thú của tự nhiên với rất nhiều các loài chim qua bài ca Hội chim: “Hay la hay lét/ Là con bồ chao/ Hay bổ hay nhào/ Là con bói cá…”. Vũ trụ đầy bí ẩn, nhưng đối với trẻ thơ, nó là tất cả những gì gần gũi nhất: “Ông sảo, ông sao/ Ông vào cửa sổ/ Ông ở với tôi/ Ông ngồi xuống chiếu…”. Bằng lối nói ngược, đồng dao đã vẽ lên bức tranh ngộ nghĩnh, đầy hóm hỉnh về hiện thực, giúp cho trẻ nhận biết và nhớ được đặc điểm các sự vật: “Tôi ngồi tôi kể/ Cái vè của tôi/ Cứng như xôi/ Mềm như đá/ Thơm như cú/ Tanh như hương/ Tối như gương/ Sáng như mực/ Mùa đông nóng nực/ Mùa hè rét run…”.

Không chỉ cung cấp kiến thức tự nhiên, đồng dao còn là một kho kiến thức xã hội về hội hè, đình đám, về đồ ăn, thức uống: “Những nồi cơm nếp/ Những tệp bánh chưng/ Mứt bí, mứt gừng/ Mứt chanh, mứt khế”. Hay những kiến thức về nghề nghiệp trong xã hội: “Ông thầy có sách/ Thợ ngạnh có dao/ Thợ rèn có búa”.

Không chỉ giúp trẻ tiếp cận với thế giới xung quanh, đồng dao còn là những khúc hát để trẻ em hát lên trong các hoạt động vui chơi, giải trí. Đồng dao gắn với trò chơi thực chất là phương tiện giáo dục của nhân dân lao động xưa dùng để dạy dỗ con em mình. Và, phương pháp giáo dục “chơi mà học, học mà chơi” đã được cha ông ta gửi gắm qua những bài đồng dao. Qua vui chơi, các em có thể học hỏi và phát hiện được nhiều điều mới lạ, đồng thời cũng rèn luyện cho các em có sức khỏe, sự nhanh nhẹn và khéo léo. Trẻ không thuộc bài hát thụ động mà thuộc với tất cả sự hứng thú. Trẻ vui chơi một cách tự nguyện trong môi trường tập thể, tiếp xúc với các bạn cùng trang lứa. Những trò chơi mà trẻ thường chơi lúc nhỏ như: chi chi chành chành, kéo cưa lừa xẻ, dung dăng dung dẻ…Lúc lớn hơn, ở lứa tuổi nhi đồng, trẻ có thể chơi: thả đỉa ba ba, bịt mắt bắt dê, chuyền thẻ…Có thể nói, đây không chỉ là những trò chơi thông thường mà nó có tác dụng rất lớn trong việc giáo dục trẻ em. Qua những câu hát trong trò chơi, trẻ được giáo dục về đạo đức: “Kéo cưa lừa xẻ/ Ông thợ nào khỏe/ Về ăn cơm vua/ Ông thợ nào thua/ Về bú tí mẹ/ Kéo cưa lừa xẻ/ Làm ít ăn nhiều/ Nằm đâu ngủ đấy/ Nó lấy mất cưa/ Lấy gì mà xẻ” (Kéo cưa lừa xẻ). Hòa theo tiếng trống tùng tùng, cắc cắc, các em vừa vui chơi nhưng cũng được giáo dục về tính thật thà, chăm chỉ: “Cắc cắc, tùng tùng/ Tùng tùng, cắc cắc/ Kẻ gian làng bắt/ Kẻ ngay làng tha/ Già trẻ đi xa/ Tùng tùng, cắc cắc/ Ai lười làng bắt/ Ai siêng làng theo/ Già trẻ đi xa/ Tùng tùng, cắc cắc” (Tùng tùng, cắc cắc)

Trong đồng dao, ngữ nghĩa không là yếu tố được đặt lên hàng đầu mà quan trọng nhất là có vần có điệu để các em dễ nhớ và hát lên khi vui chơi. Đây là một cách kết hợp vừa học vừa chơi vô cùng bổ ích. Qua bài ca Chuyền thẻ, các em vừa chơi, vừa tập đếm, vừa thực hiện các phép tính cộng, trừ, nhân, chia một cách sinh động. Các em đếm từ một đến mười một cách có hình ảnh: “que mốt, que mai, con trai, cái hến, con nhện, chăng tơ, quả mơ, quả mít, chuột chít, lên bàn đôi…”. Phép nhân có thể tính nhẩm: “đôi tôi, đôi chị, đôi cái bị, đôi cành hoa, đôi lên ba”. Rồi phép cộng: “Tư ông sư/ Tư bà vãi/ Hai lên năm/ Năm con tằm/ Năm lên sáu/ Sáu củ ấu/ Bốn lên bảy/ Bảy quả na/ Ba lên tám/ Tám quả trám/ Hai lên chín….”. Có mười que chuyền giống như mười que tính để chơi các bàn từ một lên mười, các em có thể thay đổi hàng chục phép tính khác nhau. Đây là một cách giúp các em chơi và học nhưng cũng rất hiệu quả. Điều quan trọng nữa là đồng dao gắn với trò chơi còn giữ cho các em vẻ hồn nhiên, tươi tắn, dù trong gian khổ cũng không mất đi tuổi thơ của mình.

Nước ta vốn là một nước nông nghiệp, trẻ em phần lớn trưởng thành từ nông thôn. Vì thế, trẻ em tập lao động từ nhỏ: chăn trâu, cắt cỏ, mò cua, bắt cá, hái rau, chăn gà, chăn vịt…Ngay từ khi còn nhỏ, qua đồng dao, các em đã làm quen, phân biệt những công cụ sản xuất: “Cái kéo thợ may/ Cái cày làm ruộng/ Cái thuổng đắp bờ/ Cái lờ thả cá/ Cái ná bắn chim/ Cái kim may áo…”. Chùm đồng dao Gọi nghé đã nói lên vất vả của những người lao động nhỏ tuổi nhưng rất lạc quan và yêu đời, dạy trẻ biết quý trọng công sức của người lao động: “Nghé ọ nghé ơi/ Nghé ăn rơm tươi/ Nghé ăn cỏ tốt/ Nghé đừng ăn hột/ Hột chắc phần cha/ Hột già phần mẹ/ Hột nhẹ vứt đi/ Nghé biết ăn chi/ Nghé đừng ăn hột”.

Từ những phân tích trên, chúng ta có thể thấy, đồng dao có vai trò quan trọng trong đời sống của trẻ em. Nó giúp các em nhận biết thế giới xung quanh, kết hợp chơi và học một cách hiệu quả, giáo dục nhân cách cho các em. Trò chơi đồng dao còn giúp các em rèn luyện sức khỏe, sự khéo léo, đồng thời thể hiện sự hồn nhiên, ngây thơ của lứa tuổi nhỏ. Như vậy đồng dao có vai trò quan trọng trong việc giáo dục trẻ em. Tuy nhiên, cần phải nhấn mạnh rằng, vai trò của đồng dao chỉ được phát huy tối đa khi nó được coi là một trong những phương pháp để kết hợp với các biện pháp giáo dục trong nhà trường và gia đình, bởi đây là phương pháp giáo dục “vừa học vừa chơi”.

Cũng dễ dàng nhận thấy một thực tế hiện nay là những bài đồng dao ngày càng mất vị trí trong tâm trí trẻ thơ, ngay cả trẻ em sống ở các vùng nông thôn. Hiếm khi thấy trẻ em ngày nay quây quần dưới đêm trăng sáng, chơi những trò chơi, hát những bài đồng dao như xưa nữa. Có thể nói, vai trò của đồng dao đang dần bị lãng quên, lãng quên ngay trong cả môi trường mà nó đã sinh ra. Vì vậy, nên chăng việc sáng tạo các trò chơi mới cho trẻ em hiện nay cần nêu cao hơn nữa vai trò của đồng dao? Nên chăng cho trò chơi một chỗ đứng trong hệ thống giáo dục của nước ta hiện nay?

Theo BaodientuDangcongsan