Thông thường chạp Tổ vào tháng cuối năm khi tiết trời se lạnh, hoa đào đang hé nụ, trái bưởi đã vàng. Sau một năm lao động, học tập, công tác, đây là dịp để mọi người nhớ ơn kính cáo tổ tiên, ông bà, cha mẹ và những người thân đã mất. Ðây cũng là dịp đánh giá kết quả năm thực hiện công việc trong họ để động viên, nhắc nhở, sẻ chia và đề ra những việc cần làm cho năm tới, thể hiện sự ấm cúng đùm bọc trong dòng tộc. Chạp Tổ, trước kia theo tục lệ phong kiến chỉ có nam giới (gọi là xuất đinh) mới được tham dự. Ngày nay nam - nữ bình quyền nên nhiều họ cứ thuộc huyết thống dòng họ và cả con cháu dâu, rể đều cùng về chạp Tổ. Những năm gần đây, kinh tế khá giả, con cháu của các dòng họ thành đạt cúng tiến tôn tạo, làm mới từ đường, nên nhiều từ đường Tổ chi, Tổ thượng và đền thờ Thủy tổ rất khang trang. Trước ngày chạp Tổ, con cháu lau đồ thờ, đánh bóng đồ đồng; mua trầu cau, hoa quả, hương nến và tìm đôi cây chuối nhỏ cắm lọ song bình; mua gạo nếp, gấc, gà cá hoặc mổ lợn để làm cỗ. Ở Thái Bình nhiều họ tổ chức chạp Tổ khá quy mô và văn hóa như họ Ðặng, họ Trần, họ Vũ, họ Phạm, họ Nguyễn, họ Ðỗ, họ Giang, họ Hoàng, họ Bùi...

Ðúng ngày chạp Tổ các cụ cao niên khăn xếp, áo the; cụ bà, các bá, các chị khăn len, khăn nhung, áo chùng; các bác, các anh, các cháu cũng mặc đẹp, chỉnh tề. Ðầu giờ sáng, các chi gồm các cụ cao niên, các bác, các anh và các cháu nam giới cầm hương, dao, cuốc, xẻng đi nhận mộ; sắn đất đắp bồi trúc thêm, chặt cây lấn át, đánh vầng cỏ đắp lên rồi thắp hương. Cụ cao niên và mọi người khấn vái, nghe giới thiệu tóm tắt lai lịch người dưới mộ để mọi người ghi nhớ truyền lại mai sau. Khi nhận hết các phần mộ về từ đường thì cũng vừa giờ cúng. Sau khi lễ vật được dâng lên ban thờ, hương nến đã thắp, ông trưởng họ khăn áo chỉnh tề vào chiếu lễ, dâng bái khấn cúng theo gia phả. Mọi người đứng theo thứ bậc lần lượt vào lễ Tổ.

Nhiều họ đã trân trọng kính cáo tổ tiên danh sách các cháu đỗ đạt cao và mời lên dâng hương. Có họ tổ chức tế lễ, tuyên dương, khen thưởng rất quy mô. Những người mới được phong học hàm, học vị và những cán bộ quân đội, công an mới được thăng cấp, các cháu học sinh giỏi các cấp, các cháu đỗ đại học, đỗ thủ khoa, đạt giải quốc tế; những thầy giáo, thầy thuốc và nghệ sĩ được phong danh hiệu ưu tú, danh hiệu nhân dân; những gia đình hiếu học và gia đình văn hóa, gia đình vươn lên làm kinh tế giỏi ông Trưởng họ và các cụ cao niên trao thưởng và trao giấy ghi danh của dòng tộc. Sau đó, cả họ vui vẻ thụ lộc, chúc mừng kết quả năm qua, chúc cho năm mới thành công hơn, xứng đáng là dòng họ khuyến học xuất sắc có nhiều gia đình hiếu học, gia đình văn hóa góp phần tích cực xây dựng nông thôn mới.

Chạp Tổ để nhớ về cội nguồn, nhớ ơn tiên tổ; thêm tình đoàn kết dòng tộc, tôn vinh những người hiền tài. Ðây là một nét đẹp văn hóa tâm linh truyền thống cần được duy trì và phát huy.

Vũ Hồng Thái

(Hội Khuyến học tỉnh)