Gần đây, việc thưởng trà, thiền trà được đại chúng đặc biệt quan tâm không chỉ ở diện rộng mà ở cả chốn phú quý phong lưu bậc nhất. Việc này có liên quan đến hai câu chuyện thưởng trà, là chuyện Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng thân mật mời Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Trung Quốc Tập Cận Bình dự tiệc trà chiều ngày 12/12/2023 tại Thủ đô Hà Nội và câu chuyện chiều ngày 6/3/2024, nghệ nhân trà Việt Hoàng Anh Sướng mời tỷ phú Mỹ Bill Gates thưởng thức nghệ thuật thiền trà với bộ đồ trà cổ của người Việt Nam trên núi Bàn Cờ, quận Sơn Trà (thành phố Đà Nẵng). Có thể nói, hai sự kiện mời trà trên đã góp phần đưa giá trị trà Việt Nam với các loại trà đặc sắc như trà mạn sen Đầm Trị Tây Hồ, trà Olong lão Mộc Châu, bạch trà shan tuyết cổ thụ Tây Côn Lĩnh, còn gọi là trà chốt đỉnh 2000 hay bạch trà chốt tiền Thanh Minh lên hạng “chốt đỉnh” nghệ thuật thưởng trà, thiền trà trong thế giới ngày nay.

Kể ra việc uống trà thì người phương Tây cũng ái mộ trà từ lâu, như trà chiều Anh Quốc, trà bạc hà Maroc, trà Thổ Nhĩ Kỳ... nhưng thưởng trà rồi nâng cấp thành nghệ thuật trà đạo thì phải người phương Đông là Trung Quốc, Nhật Bản, Việt Nam mới lập thành trọn vẹn được. 

Người Trung Quốc được xem dùng trà khoảng 4.000 năm nay, qua thời gian họ đã đặt ra cả một hệ nghi thức: trà lễ, trà quy, trà pháp, trà kỹ, trà nghệ, trà tâm hay còn gọi là “trà đạo lục sự” và trà được xếp trong danh sách 7 vật dụng thiết yếu không thể thiếu trong cuộc sống là “củi, gạo, dầu, muối, tương, dấm, trà”. Trà đạo Trung Quốc tập thành từ giới nho sĩ quý tộc rồi lan ra thiên hạ. 

Người Nhật Bản dùng trà và nâng thành trà đạo vào khoảng cuối thế kỷ XII, văn hóa trà đạo nổi lên như một hiện tượng tại Nhật Bản. Người Nhật khi thưởng trà còn kết hợp với tinh thần thiền của đạo Phật, biến trà không chỉ là nước uống mà còn thành nghệ thuật trà đạo. Trà đạo Nhật Bản dựa trên 4 nguyên tắc cơ bản: hòa - kính - thanh - tịch, nó được khởi từ giới tu sĩ, võ sĩ đạo rồi mới truyền sang giới quý tộc vương quyền. 

Nghệ thuật trà Việt Nam thì sao?

Người Việt tìm ra cây chè và lấy làm đồ uống tự xửa xưa. Nương theo văn sử thấy ghi thời vua Lý Nhân Tông (1072 - 1127), ngài Viên Chiếu thiền sư, con của anh trai bà Linh Cảm Thái hậu (vợ vua Lý Nhân Tông), có hai câu thơ đề cập đến tách trà: Tặng quân thiên lý viễn/ Tiếu bả nhất âu trà (dịch là: Tặng người ngàn dặm cách xa/ Cười dâng chỉ một âu trà thế thôi).

Nghệ thuật trà Việt Nam thì sao? Người Việt tìm ra cây chè và lấy làm đồ uống tự xửa xưa. Nương theo văn sử thấy ghi thời vua Lý Nhân Tông (1072 - 1127), ngài Viên Chiếu thiền sư, con của anh trai bà Linh Cảm Thái hậu (vợ vua Lý Nhân Tông), có hai câu thơ đề cập đến tách trà: Tặng quân thiên lý viễn/ Tiếu bả nhất âu trà (dịch là: Tặng người ngàn dặm cách xa/ Cười dâng chỉ một âu trà thế thôi). 

Nói đến nghệ thuật trà đạo Việt trước hết phải nói chất lượng hương vị của từng loại trà, tiếp mới nói tới nguồn nước pha trà (nhất trà, nhị thủy) và thứ nữa là trà thất, trà viên, trà cụ, quy cách pha và phong cách thưởng trà. 

Trà còn được gọi là chè. Cây chè trồng khắp mọi chốn đồi núi thôn bản miền rừng và miền xuôi làng xã. Nhưng chè ngon nức tiếng của Việt Nam thì phải kể đến những cây chè có tuổi thọ tới năm, bảy trăm năm ở các xứ chè Thái Nguyên, Tuyên Quang, chè shan tuyết Hà Giang, chè Mộc Châu, Sơn La, Nghĩa Lộ... Các vùng quê này đều thuộc miền núi phía Bắc, nơi núi đồi cao, sương mây bao phủ giá lạnh quanh năm. Chính với khí hậu, thổ nhưỡng đó mà cây chè ở nơi này đã tạo ra thứ hương vị đặc biệt riêng. Chè Việt có ba loại được dùng phổ biến là chè tươi, chè khô và chè hương. Chè tươi là những lá búp hái ngay tại nương rẫy, vườn nhà, đem rửa sạch rồi cho vào xoong nồi đun sôi lên lấy nước sử dụng trong ngày. Chè khô là loại được thửa từ những búp lá non tơ, đem xao trong chảo cho nỏ se khô quắt lại từa tựa hình móc câu, vì vậy còn gọi là chè móc câu. Loại này để được lâu và dùng pha hãm với nước đun sôi khoảng 80 - 85 độ, mỗi vùng đất một loại chè mang hương vị riêng. Chè hương là loại chè khô được ướp tẩm một mùi hương hoa nào đó, thường dụng có trà hương sen, trà hương nhài, trà hương hoa sứ... 

Trà hương có loại để làm được 1kg thành phẩm là cả một kỳ công mà không phải người nhà nghề có kỹ thuật thôi xao tinh túy gia truyền thì không thể làm được. Như trà mạn sen Đầm Trị Tây Hồ, thành phần chính là Bạch trà shan tuyết cổ thụ Tây Côn Lĩnh (Hà Giang). Để chế biến được thành thương phẩm cho loại chè này phải mất hàng năm, kể từ khâu đầu tiên chọn chè ở vùng đất nào, đến tuổi cây chè, rồi lúc hái chè phải vào buổi sáng sớm khi mặt trời chưa tỏa khí nóng. Lúc trời mưa, hôm sương giá không được hái. Chè cho chất lượng ngon nhất là búp lá tơ non màu nõn trắng. Thêm nữa lá mọc phía cành bên Đông cây chất chè thơm ngon hơn lá búp mọc phía Tây cây. Một cây chè lâu niên tán rộng cũng chỉ chọn được rất ít búp lá tơ nõn loại này. Mới thấy để có được vài ki-lô-gam chè tươi chất lượng đã hiếm, sau đó xao cho khô quắt lại và cứ 1kg trà khô cần tới 1.200 - 1.300 bông hoa sen đem ủ hương trong 3 năm. Khi này mới hoàn thành 1kg thượng phẩm trà hương (trà này đạt giải ấn tượng thế giới tại Pháp). 

Cũng ở vùng núi Tây Côn Lĩnh còn có một loại chè ngon mang dấu tích lịch sử đặc biệt, là bạch trà chốt đỉnh 2000 shan tuyết cổ thụ, hay còn gọi bạch trà chốt tiền Thanh Minh (đạt giải vàng thế giới cuộc thi Trà quốc tế (AVPA). Sản phẩm đặc sắc thứ ba là trà Olong lão từ cao nguyên Mộc Châu, Sơn La (đạt giải vàng cuộc thi Trà quốc tế Paris năm 2019 tại Cộng hòa Pháp). 

Tới đây có thể đặt câu hỏi: Người Việt sử dụng trà làm nước uống đã tự ngàn năm nhưng có đặt việc này thành ra một cái đạo - trà đạo không? Câu trả lời chắc chắn là khi đã tạo dựng cả một công phu tuyệt kỹ xao ướp để có được danh phẩm 3 loại trà kể trên đồng nghĩa nó đã đạt tới cái đạo của trà rồi. 

Có câu “Có thực mới vực được đạo”, quan niệm đó đã đi vào quy cách dụng trà lấy loại, lượng, vị hương trà làm đầu, nguồn nước là thứ hai. Mỗi sớm chiều người Việt ra vườn nhà hái một nắm chè cho vào chiếc ấm hay xoong, đong mấy gáo nước mưa rồi đặt ấm lên bếp, cời củi nấu, gọi là nước chè tươi. Có hơn thì thêm củ khoai lang luộc, bơ lạc luộc, cái bắp ngô nướng, rồi ới gọi bạn láng giềng sang uống nước, điểm tâm. Mùa đông quây quần quanh chiếc ổ rơm, hè trải chiếc chiếu cói trên nền nhà đất nện. Thanh tịnh, ấm cúng mà không kém phần trang trọng. Ấy là tính lão thực của tình người Việt! 

Nhàn hơn, kỹ tính và quý phái hơn thì người Việt mới tính đến nguồn nước. Nước dùng pha trà thường là nước lấy từ các con suối thiên nhiên, từ nước giếng sâu và kỳ công tinh túy thửa nước đọng giọt trong từng đài sen, lá sen buổi sớm mai. Đun nước thửa củi bằng gỗ chắc than đượm, thậm chí gỗ có mùi thơm. Chăm lửa cho ngọn lom rom, liu riu, canh nước tới khi sôi vừa sủi tăm, không quá nóng. Rồi thửa bình thủy ủ ấm nước để mùi vị trà giữ được nguyên bản. Ấy là cốt cách tinh thần Việt! 

Trà ngon phải có bạn hiền! Lại cầm thêm câu “Miếng trầu không trọng bằng tay bưng trầu”. Ẩm thực, chỉ là miếng ăn miếng uống khi đã tôn thành đạo - trà đạo thì cách mời trà, dâng trà - một biểu thị trân trọng bạn trà, trước bậc cao niên càng phải trân quý hơn. Dâng trà trong bản tính trọng tình của người Việt ưa giản dị, không bày đặt nghi thức, chỉ cần chăm chút cử chỉ từ cách ngồi, vẻ mặt, lời thưa gửi, rồi mới tính đến cung cách rót nước, đưa nước mời khách ân cần, khiêm hạ. Ấy mới thực thấu lẽ “Cao sơn trường thủy” - núi cao sông dài đã kết tụ ra loài dị thảo đó, khiến lòng người cảm hóa theo cùng. Ấy cũng là cái đạo trọng tình - trọng tĩnh của người Việt gửi gắm trong trà thuật! 

Văn hóa trà Việt tuy có ảnh hưởng từ Trung Quốc, Nhật Bản qua quy cách, tên gọi, như “nhất thủy, nhị trà, tam bôi, tứ bình, ngũ quần anh”, song cái cốt cách tính tình văn hóa Việt dù “đồng” mà không “hóa”. Ấy là do người Việt luôn dám làm điều khác biệt và biết làm đầy cái có vốn hư hao của mình. Trà đạo Trung Quốc thì cầu kỳ, Nhật Bản lại nghiêm mật. Cốt Việt tinh túy mà giản dị, to lớn mà dịu nhẹ, an vi. Đó là sự khác biệt lớn! 

Đỗ Trọng Khơi

(Thành phố Thái Bình)