Trong thơ văn cổ, nhà thơ Bạch Cư Dị nói về ngựa nhưng cũng chính là nói về người “Vẫn có kẻ kén ngựa nhưng mắt lại tầm thường, chẳng biết tài nghìn dặm, chỉ chê ngựa dơ xương” Nhà thơ Ðỗ Phủ, trong bài thơ Bức tranh Tuấn Mã có câu: “Ðời nay nào hiếm ngựa tài. Chết già chỉ tại không ai biết mình” Lý Bạch đòi nhà Ðường cũng có câu: “Ngựa Hồ nhằm bờ nam, gươm giáo xông trăm trận” và bài thơ Trên đường tặng người đẹp có câu: “Vó ngựa dầy lên như cánh hoa, đầu roi lướt chạm cỗ xe ngà”. Ở nước ta từ các bậc Ðế vương, Danh thần, danh nhân thi nhân, thi sĩ đều có những bài thơ hay nói về ngựa. Tiêu biểu là Trần Nhân Tông (1258 – 1308). Khi nhìn thấy ngựa đá chân dính bùn ở Chiêu Lăng, vua đã tức cảnh ngâm: “Xã tắc hai phen bon ngựa đá; nước non ngàn thuở vững âu vàng”. Nguyên văn hai câu thơ chữ Hán là: Xã tắc lưỡng hồi lao thạch mã; Sơn hà thiên cổ điện kim âu.

...Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Cao Bá Quát... cũng có nhiều câu thơ hay về ngựa. Khi tả Kim Trọng, Nguyễn Du đã viết: “Tuyết in sắc, ngựa câu giòn; cơ pha màu áo nhuộm non da trời” và: “Nẻo xa chưa tỏ mặt người, khách đà lên ngựa người còn nghé theo. Hoặc “Ngựa xe như nước, áo quần như nêm” Cao Bá Quát cũng có những câu: “Kỳ ký trị quân nan phục linh; tài bác như ngựa kỳ, ngựa ký”.

Trong dân gian ta cũng có nhiều tục ngữ, thành ngữ nói tới ngựa như: Ngựa non háu đá; Ngựa quen đường cũ; Thẳng như ruột ngựa, đời người như bóng câu qua cửa sổ... Nói đến ngựa kỳ, ngựa ký tức là hai loại ngựa hay ngựa quý thường dùng ví với người có tài ba lỗi lạc, ngược lại ngựa bất kham con người rất khó thuần phục. Tuy vậy khi ngựa bất kham đã được thuần phục thì con ngựa ấy lại rất hữu ích. Có những câu ca dao nhắc đến ngựa nhưng thực ra là nói đến người, đến tình cảm của con người khi gần và khi xa: “Bây giờ kẻ Bắc người Nam, ngựa Hồ chim Việt biết làm sao đây” Hoặc “Bóng hồng xa khất chân mây; Biết bao giờ lại có ngày  đoàn viên”.

Bác Hồ và những vị lãnh đạo nhà nước,  quân đội thường dùng ngựa đi công tác ở núi rừng Việt Bắc. Nhà thơ Sóng Hồng, Tố Hữu có  những câu thơ hay về ngựa như “Vút ngựa qua đèo, rì rào tiếng suối reo” (Ði họp – Sóng Hồng; Tố Hữu có những câu viết về Bác thật hay: “Nhớ Người những sáng tinh sương, Ung dung yên ngựa bên đường suối reo” (Việt Bắc). Bác Hồ có những câu thơ tuyệt tác về ngựa: Tin vui chiến thắng dồn chân ngựa; Mây phủ đầu non vó ngựa quần. Trong bài thơ viết sau khi thăm lán đại tướng (ngày 5/1/1954). Tháng Chạp năm Giáp Ngọ Bác cảm tác bốn câu: Trăm năm tìm nhau mà chẳng gặp; Mây phủ đầu non vó ngựa quần; Trở về bỗng gặp mai bên núi; Mỗi đóa hoa vàng một nét xuân. Ðó vừa là một bức tranh thiên nhiên với dáng hình ngựa tuyệt mỹ, hùng tráng vừa là một điều tiên tri cho đại thắng Ðiện Biên Phủ mỗi chiến thắng nở rộ như một đóa hoa Xuân.

Trong lĩnh vực hội họa thế giới có những danh họa để lại những kiệt tác về ngựa như Tề Bạch Thạch, Từ Bi Hồng (Trung Quốc). Mỗi  một nước khác như Nga, Triều Tiên có những bức tượng về ngựa như Thiên lý mã ở thủ đô Bình Nhưỡng; Chiến mã ở thủ đô Mátxcơva; tượng Thánh Gióng cưỡi ngựa bay lên trời ở Sóc Sơn. Trong nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc thì hình tượng ngựa vô cùng phong phú... Chuyện ngựa có thể kể hàng ngày không kể hết ích lợi công dụng trong đời sống con người xưa nay như đưa thư, săn bắn, kéo xe, kéo cày, thồ hàng, làm xiếc... Không những thế khi con ngựa đã được hóa kiếp lại có lợi ích khác như làm thực phẩm, làm thuốc...

Ngày Xuân nói chuyện ngựa để tăng thêm phần thi vị nhưng cũng mong sao con người sống với nhau thật chân thành gắn bó, đừng nên có những kiểu cạnh tranh (đá hậu, ngựa non háu đá...) Năm Giáp Ngọ đã tới chúc mọi  người có một năm thành công như ông cha ta thường nói Mã đáo thành công, Công xuất quả và mong đất nước quê hương vươn cao tầm vóc như tuấn mã, long mã tạo nên nhiều chiến tích kỳ công mới làm rạng rỡ non sông Tổ quốc.

Phan Chúc

(Sưu tầm)