Trong sách Lĩnh Nam Chích Quái của Trần Thế Pháp ra đời dưới thời nhà Trần có ghi lại một truyện cổ tích giải thích tục ăn trầu của người Việt. Theo đó, tục ăn trầu của người Việt có từ rất sớm và miếng trầu xuất hiện trong ngày cưới mang ý nghĩa tượng trưng đề cao tình vợ chồng thủy chung son sắt, tình anh em hòa thuận gắn bó. Xa xưa, khi sản xuất nông nghiệp còn lạc hậu, trong mùa đông, người dân thường ăn một miếng trầu để cơ thể ấm nóng, bớt đi cái lạnh giá khi lội ruộng; khách đến chơi nhà, miếng trầu thường được chủ nhà đem ra mời một cách trân trọng, “miếng trầu là đầu câu chuyện”, ăn một miếng trầu sẽ giúp môi đỏ, miệng thơm, răng chắc, giúp câu chuyện tâm tình giữa chủ và khách thêm phần cởi mở.

Nghệ thuật têm trầu cũng lắm công phu. Lá trầu được têm cách điệu với nhiều kiểu khác nhau như têm theo kiểu cánh phượng, cánh kiến, cánh quế, mũi mác.... Thông qua cách têm trầu, những người tinh ý có thể đánh giá được tính cách của người têm. Một miếng trầu têm vụng là người không khéo tay, miếng trầu quệt nhiều vôi là người hoang phí không biết lo xa, nhìn vào số lượng vôi quệt trên lá trầu, người ta có thể đánh giá được người têm có tính cách giản dị hay cầu kỳ, thú vị hay nhạt nhẽo.

Miếng trầu gói gọn trong nó tình cảm, cái nết của người têm. Vì vậy, trong truyện cổ tích Tấm Cám, khi nhìn thấy miếng trầu têm cánh phượng, nhà vua đã nhận ra người vợ - cô Tấm xinh đẹp đang ở trong quán của bà hàng nước. Miếng trầu đã trở thành đề tài nên thơ giúp nhiều thi sĩ, nhạc sĩ sáng tác nên những tác phẩm về tình yêu lứa đôi được các thế hệ yêu thích.

Cách đây khoảng mười lăm năm, khi trong làng tôi có rất nhiều người già biết ăn trầu, thích ăn trầu còn sống, gia đình nào trong làng tổ chức cưới vợ, cưới chồng cho con, gia chủ thường mời 5 - 7 bà lão là họ hàng đến têm trầu. Buổi diễn ra lễ thành hôn của cô dâu chú rể, khi các đĩa trầu được đặt trên bàn  mời khách, một số ông lão, bà lão đến dự bỏm bẻm nhai trầu, người lớn trẻ nhỏ không ăn nhưng luôn có ý thức nhón lấy 1 - 2 miếng có đủ: cau, trầu và vỏ để mang về biếu ông, bà ở nhà như một thứ quà quý.

Ngày nay, khi đời sống vật chất của người dân từng bước được nâng lên, trong các lễ cưới, để thể hiện sự nồng nhiệt trong cung cách tiếp khách, bên cạnh miếng cau lá trầu, chén nước chè xanh, gia chủ thường mời người thân, bạn bè thêm hướng dương, bánh kẹo. Tuy nhiên, trong số những thứ mà gia đình cô dâu chú rể đem ra mời khách ấy, miếng trầu vốn được “ưa chuộng” trong các đám cưới xưa giờ đây đang mất dần vị thế trở thành thứ vật chất mang tính “nghi thức” trong ngày hôn lễ. 

Chị Nguyễn Thị Hiền (thị trấn Thanh Nê, Kiến Xương) chia sẻ: Hơn tháng trước, tôi có dịp tham dự  đám cưới cô bạn thân, khi người dẫn chương trình hát bài quan họ Mời trầu, cô dâu và chú rể đứng lên bưng khay trầu cánh phượng đi mời khách, ai nấy đều đón nhận vui vẻ nhưng khi hôn lễ kết thúc, bên cạnh những đĩa trầu “không vơi”, những miếng trầu cánh phượng cũng bị bỏ lại trên bàn.

Còn cô Vũ Thị Lụa (xã Văn Lang, Hưng Hà) – người phụ nữ mới có con gái đi xây dựng gia đình cho biết: Trong các lễ ăn hỏi hay lễ xin dâu, nhà trai mang đến trầu cau được trang trí cách điệu hình trái tim có thắt nơ hồng nơ đỏ khá đẹp. Lúc cưới hỏi thì cũng thấy mát mặt với làng nước nhưng khi đám cưới được tổ chức xong  mới thấy tiếc tiền bởi mỗi khay trầu mất gần một triệu đồng trong khi nhà lại không có người biết ăn trầu.

Ăn trầu  là một nét văn hóa truyền thống độc đáo, một “mỹ tục” của người Việt. Tuy nhiên, ngày nay, nét văn hóa đậm chất quê này đang có xu hướng mai một. Nguyên nhân là do  số người biết ăn trầu ngày một ít dần, trong khi những lợi ích của việc ăn trầu không còn phù hợp với tình hình thực tế. Sự mai một ấy tuân theo quy luật phát triển của xã hội nhưng tục ăn trầu vẫn sẽ là một phong tục đẹp tồn tại trong tâm thức người Việt hôm nay và mãi về sau.

Vũ Hường