Văn hóa dòng họ là nét đặc sắc của nền văn hóa Việt Nam, bắt nguồn từ cộng đồng làng xã vốn lấy nền kinh tế nông nghiệp làm chủ đạo. Từ xưa, văn hóa dòng họ là sự gắn kết giữa các cá nhân với nhau, giữa các gia đình trong một dòng tộc, giữa các thế hệ trong cùng gia đình..., mà ở đó trật tự, nền nếp gia phong luôn được coi trọng, tinh thần đoàn kết, gắn bó, kính trên nhường dưới, quan hệ hàng xóm láng giềng... luôn được mọi người nâng niu và gìn giữ.

Phát huy truyền thống

Mỗi dòng họ tuy nghề nghiệp có khác nhau nhưng mọi thành viên đều gắn bó và noi gương những gia đình hiếu học. Người đỗ đạt cao nhất họ luôn là chỗ dựa tinh thần và là niềm tự hào của cả dòng tộc.

Mỗi năm, dòng họ Ðào, xã Quỳnh Hoàng (Quỳnh Phụ) đều tổ chức lễ dâng hương tưởng niệm danh nhân Ðào Nguyên Phổ. Hàng trăm năm đã qua đi, nhưng tên tuổi của vị danh nhân đỗ đầu kỳ thi tiến sĩ vẫn luôn được gia tộc và nhân dân ghi nhớ, lưu truyền, tiếng thơm vang mãi muôn đời, là tấm gương để con cháu noi theo. Xuất thân từ gia đình có truyền thống hiếu học, đặc biệt có tiếng là nhiều sách, danh nhân Ðào Nguyên Phổ đã sớm thừa hưởng một kho tàng tri thức của các bậc tiền nhân. Tiếp nối truyền thống quý giá đó, dòng họ Ðào đã mở tủ sách dòng họ với nhiều thể loại sách phong phú, đến từ các nhà xuất bản trong và ngoài nước. Hiện nay, tủ sách đã có số lượng lên tới hàng nghìn cuốn. Tủ sách của dòng họ Ðào không chỉ phục vụ cho con em trong dòng họ mà còn là thư viện tại nhà của nhiều bà con trong vùng. Ðây cũng là cách mà dòng họ Ðào giáo dục thế hệ con cháu tiếp nối truyền thống hiếu học để trở thành những người có ích cho xã hội.

Hiện nay dòng họ Bùi ở thôn Ðồng Thanh, xã Tân Bình (thành phố Thái Bình) còn lưu giữ cuốn gia phả cổ viết bằng chữ Hán ngợi ca Trinh quốc công Bùi Quang Dũng là một vị tướng tài ba, một công thần khai quốc triều Ðinh. Ông là một danh nhân trong lịch sử, có nhiều đóng góp cho nước nhà, cho mảnh đất Thái Bình, nơi ông xem là quê hương thứ hai của mình.

Nhận xét về những nét đặc trưng của dòng họ Bùi, nhà nghiên cứu văn hóa Phạm Minh Ðức đã chia sẻ: “Họ Bùi Ðồng Thanh là dòng họ khá đặc biệt trong số các dòng họ ở Thái Bình bởi vì không có dòng họ nào trải qua 10 thế kỷ từ thế kỷ thứ X tới thế kỷ XX, không đời nào không có danh nhân, không đời nào không có người hiền tài”.

Hàng năm, vào những ngày trọng đại của dòng họ như ngày giỗ tổ, ngày lễ, ngày tết, con cháu nội ngoại từ khắp nơi hội tụ về từ đường để tưởng nhớ vong linh tổ tiên, đọc cho nhau nghe tộc phả, nhắc nhở con cháu mối quan hệ thiêng liêng gắn bó họ hàng, ngợi khen những gia đình tiêu biểu nhất làm tấm gương về nhân cách, đạo đức cho dòng họ noi theo.

Có thể nói trong nền văn hóa Việt Nam từ ngàn xưa, nhắc đến văn hóa dòng họ là nhắc tới một cộng đồng văn hóa mà trong đó cả cộng đồng đều yêu thương đoàn kết, đùm bọc, hòa hợp với nhau, gắn kết giữa cá nhân và tập thể, giữa cái riêng và cái chung... Ðiều này cũng được thể hiện trong việc nhiều dòng họ xây dựng từ đường, cùng nhau xây dựng đường làng, ngõ xóm...  Ðó thực sự là những giá trị văn hóa rất quý báu của dân tộc Việt Nam.

Khuyến học khuyến tài

Ðiều quan tâm nhất của mỗi dòng họ không phải là kinh tế mà chính là ở tư cách đạo đức và học vấn. Các thành viên trong mỗi gia đình tiêu biểu của dòng họ đều ý thức mình phải sống mẫu mực. Bởi vậy mà mỗi dòng họ lập nên một quỹ khuyến học, với mục đích hỗ trợ và khuyến khích mỗi bạn trẻ nỗ lực học tập. Ðã 10 năm nay, trước ngày khai giảng năm học mới, dòng họ Vũ, xã Ðông Ðộng (Ðông Hưng) đều tổ chức lễ tuyên dương, khen thưởng những học sinh của dòng họ có thành tích cao trong học tập. Mặc dù phần thưởng không lớn về giá trị vật chất nhưng có ý nghĩa rất lớn về tinh thần, bởi đó là sự ủng hộ và ghi nhận của cả dòng họ về chặng đường phấn đấu và nỗ lực học tập của mỗi bạn trẻ.

Không những vậy, phong trào khuyến học của dòng họ Vũ còn chú trọng đến việc xây dựng gia đình hiếu học, dòng họ học tập và xây dựng gia đình văn hóa, góp phần vào sự nghiệp xây dựng nông thôn mới ở địa phương.

Ðược xác nhận tư cách thành viên của một dòng họ luôn là niềm tự hào của một cá nhân. Ðược chia sẻ những vinh quang của dòng họ sẽ giúp cá nhân ấy có ý hướng trở thành những con người tốt. Chỉ có sự ý thức của mỗi cá nhân, đồng thời là sự chung tay của toàn xã hội thì những giá trị của dòng họ mới luôn được gìn giữ và phát huy, góp phần tạo nên nền văn hóa Việt luôn tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Anh Tú