Lưu danh một thuở áng kim vân

Đình Quán (thôn Văn Quan, xã Duyên Hải) tọa lạc trên một khu đất thoáng, rộng, phong cảnh hữu tình. Bốn bên đình là những ruộng ngô xanh mướt đang mùa thu hoạch. Mặt tiền đình là hồ nước rộng, xung quanh cây cổ thụ ôm tỏa, cành lá xum xuê. Đình thờ Nhị vị Đại vương Đào Chiêu Công và Đào Tạc Công, là người có công phù  Lê diệt Mạc. Tương truyền, thời hậu Lê, ở đạo Kinh Bắc, phủ Thuận An, trang Tam Nha, có một gia đình chồng là Đào Công Thắng, vợ là Đỗ Thị Hảo. Vợ chồng nghèo khó nhưng bản tính hay làm điều thiện. Một đêm, bà Hảo nằm mộng thấy 2 chú bé đùa giỡn ở trong phòng rồi nói rằng: "Vợ chồng ông bà làm nhiều việc thiện, có nền phúc hậu sâu dày. Cảm đội lệnh trời, thiên sứ chúng tôi xin đầu thai làm con ông bà đấy”. Nói xong thét một tiếng rồi cả hai đều biến mất. Cũng từ đó, bà mang thai. Đến ngày 15/11 năm Nhâm Thân (1572) bà sinh ra một bọc, xé bọc ra có hai cậu bé, mặt mày đẹp đẽ, khí tướng hiên ngang. Lúc bà sinh hạ, trên mái nhà phủ áng mây vàng. Ông bà đặt tên con là Đào Chiêu và Đào Tạc. Chiêu, Tạc từ nhỏ đã tỏ ra là người có thiên tư thông tuệ, không chỉ am hiểu văn chương mà còn thông thuộc cả võ kinh, tam lược, nổi tiếng một vùng.

Thời điểm đó, họ Mạc nổi lên. Sau khi Mạc Đăng Dung ép vua Lê Cung Hoàng nhường ngôi, hình thành nên thời kỳ Nam - Bắc triều, khiến đất nước chia cắt, dân chúng lầm than. Năm Lê Quang Hưng thứ 14 (1591 - 1592) Trịnh Tùng mang quân ra Bắc bình Mạc. Một hôm qua đạo Kinh Bắc, nghe tiếng Đào Chiêu và Đào Tạc văn võ toàn tài liền gửi thư triệu kiến. Sau đó, vua phong Đào Chiêu làm thống chế thủy đạo đại tướng quân, Đào Tạc là tả đạo đại tướng quân, lệnh cho hai ông đi tuần phòng hai đạo Đông, Nam (tức vùng biển Sơn Nam lộ) ngăn quân Mạc và dẹp giặc cướp. Một ngày, đoàn quân đến trấn Hưng Yên, phủ Tiên Hưng, huyện Duyên Hà, trang Hạ Bái (tức thôn Văn Quan, xã Duyên Hải, Hưng Hà ngày nay), hai ông thấy nơi đây có địa thế đẹp, sơn thủy bao bọc, long hổ ôm chầu, sông nước tràn trề; đặc biệt lại có con sông Luộc chảy qua - là nơi quân Mạc hay qua lại nhiều tốp; liền cho quân đóng trại, thiết lập đồn lũy ứng chiến. Sau đó, hai ông tuyển thêm binh lính tại làng, nắm đúng thời cơ, hội quân cùng Trịnh Tùng chia đường đánh Mạc tại thành Long Biên, rồi truy đuổi đến tận huyện Phượng Nhỡn. Kinh thành được giải phóng, vua Lê mừng khao thưởng tướng sĩ, phong Chiêu Công và Tạc Công làm Tả thị lang làm việc tại triều. Hai ông xin phép vua cho xa giá về đồn sở khu Quán. Tại đây, hai ông cho giết trâu bò, làm tiệc tế cáo trời đất và mời dân làng hưởng lộc. Đang lúc tiệc vui, bỗng trời đất tối sầm, mưa gió sấm chớp nổi lên, có áng mây vàng trùm xuống. Khi trời đất yên ả trở lại, người ta thấy Chiêu Công và Tạc Công đã hóa về trời. Cảm tạ công ơn hai vị đại vương, dân làng Quán đã làm biểu dâng vua, xin dựng miếu để thờ phụng.

Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, đình Quán là cơ sở hoạt động cách mạng của bộ đội ta. Với 10 căn hầm bí mật, đình là nơi tổ chức cuộc bầu cử đại biểu Quốc hội đầu tiên của huyện Duyên Hà, cũng là nơi thành lập Chi bộ Đảng và Ủy ban kháng chiến của xã Duyên Hải (trước là xã Dân Chủ). Ngoài ra, đình còn là nơi chứa và sản xuất các loại vũ khí phục vụ kháng chiến, là địa điểm liên lạc, cất giấu tài liệu tuyên truyền của Đảng; đồng thời cũng là nơi nuôi dưỡng cán bộ, giam giữ tù binh bắt được trong các trận đánh bốt ở Quỳnh Côi.

Với bề dày lịch sử và truyền thống cách mạng, năm 2003 đình Quán được công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh.

Độc đáo hội đình

Đình Quán đã hơn 300 năm, xây dựng theo lối kiến trúc chữ công với tòa đại bái 5 gian, làm theo kiểu "hồi văn 5 đấu”, ống muống 2 gian, hậu cung 3 gian. Bờ nóc soi chỉ kép, 2 đầu hồi đắp đấu, văn triện kìm đại bờ, mái lợp ngói mũi. Nội thất có 4 hàng cột gỗ lim to khỏe, đứng trên tảng đá hoa sen, kiến trúc vì kèo giá chiêng theo lối "thượng rường hậu kẻ”. Các mảng chạm trổ tinh xảo, công phu, sơn son thếp vàng lộng lẫy với các họa tiết vân mây quấn quyện, tứ linh, tứ quý.

Tưởng nhớ công ơn của hai bậc tiền nhân, hàng năm, cứ đến tiết rằm tháng 11 âm lịch, người dân Duyên Hải lại phát tâm quy tụ về đình làm lễ rước. Các đoàn rước lân, rước rồng cùng đoàn người khăn xếp áo the, mang cờ quạt nối nhau, tạo nên cảnh sắc rực rỡ tuyệt đẹp. Bên cạnh phần lễ, phần hội đình cũng vô cùng độc đáo với nhiều trò chơi dân gian truyền thống, thu hút hàng trăm người tham gia như: bịt mắt bắt lợn, đập niêu, kéo co, bắt vịt, chơi cờ tướng, cờ người, tế nữ quan, hát chầu văn… Đặc biệt, có phần thi se hương được người dân rất ưa thích. Hương được se thủ công bằng tay. Đội thắng cuộc là đội có hương làm xong nhanh nhất, đẹp và đều nhất. Ông Nguyễn Xuân Luyến, cán bộ văn hóa xã Duyên Hải cho biết: thôn Văn Quan (tức làng Quán xưa) vốn có nghề làm hương truyền thống. Nên mỗi dịp hội đình đều tổ chức thi làm hương cho người dân, vừa để thêm vui hội đình, bó bện tình làng nghĩa xóm, vừa góp phần giữ gìn nghề cổ. Dọc con đường vào đình Quán đã được bê tông hóa sạch sẽ, phong quang. Người người nô nức, mẹ dắt con, ông bà bồng bế cháu, thanh niên nam nữ từng tốp đi trẩy hội. Trong gian tiền tế của đình, người dân khắp nơi đổ về thắp hương cảm tạ năm cũ bình an và cầu mong một năm mới may mắn, sung túc, đủ đầy.

Trong tiềm thức của người dân địa phương, từ lâu, hình ảnh đình Quán với cây đa, bến nước, bãi ngô đã trở nên quen thuộc, gần gũi. Theo ông Nguyễn Xuân Viêm, Phó Ban quản lý di tích đình Quán: Vào dịp mùng một hay ngày rằm hàng tháng, nhân dân trong thôn đều tới đây chiêm bái, cầu mong một tháng đủ đầy. Ngoài ra, đình cũng là nơi hội họp thường xuyên của chi bộ thôn và các đoàn thể, nơi tuyên truyền, phổ biến các nghị quyết, chính sách mới của Đảng, Nhà nước tới nhân dân… Tuy nhiên, do thời gian và sự tàn phá của chiến tranh, đình cũng đang dần bị xuống cấp, phần mái gian tiền tế đã bị hư hỏng. Ban quản lý di tích đình mong muốn, trong thời gian tới, địa phương cùng Ban quản lý di tích, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tạo điều kiện hỗ trợ, trùng tu, tôn tạo ngôi đình để gìn giữ nét văn hóa truyền thống của quê hương.

Thùy Dung