Chúng tôi về chùa Keo, xã Duy Nhất (Vũ Thư), nơi vẫn nổi tiếng với trò chơi chọi gà vào hội xuân (4 tháng Giêng) và hội thu (10/9 âm lịch). Ông Nguyễn Gia Tuyến, cán bộ văn hóa xã cho biết: Trong lễ hội chùa Keo truyền thống, bên cạnh nghi lễ linh thiêng, trang trọng thì phần hội chính là phần đặc sắc, thu hút đông đảo người tham gia với các trò chơi: múa rồng, kéo co, du thuyền hát giao duyên, bắt vịt, chọi gà… Theo những người cao niên kể lại thì chọi gà ngày xưa chỉ dành cho bậc vua chúa quyền quý, sau mới lan rộng ra chốn thường dân.

Ðể tìm hiểu về thú chơi này, chúng tôi đến nhà anh Nguyễn Ngọc Quỳnh ở thôn Hành Dũng Nghĩa. Chỉ cho tôi những “chiến kê” mạnh nhất đàn, anh chia sẻ: Gà chọi có hai loại chính là gà đòn và gà cựa. Gà đòn được nuôi nhiều ở miền Bắc, trọng lượng từ 2,8 - 4kg. Chơi gà đòn phải chọn loại gà to con, dáng vóc dềnh dàng để có thể đấu dai dẳng hàng giờ. Còn gà cựa được nuôi nhiều ở miền Nam, trọng lượng dưới 3kg. Với người sành chơi, những con gà tốt, đá hay thường mang trên mình những đặc điểm dị biệt. Có 5 loại mà các thầy “gà” lùng mua cho bằng được, đó là gà “tử mị” (giả chết), khi ngủ sải cánh ra hai bên, đôi chân cái duỗi cái co trông như bộ dạng của một con gà chết. Khi ra đấu, những nước đầu gà đi rất ngô nghê, mắt còn lim dim như ngủ, thỉnh thoảng lại gục đầu xõa cánh nhưng chỉ bất thình lình đã hạ gục đối thủ bằng một cước. Thứ hai là gà quy: khi nằm nó giấu chân đi, co đầu lại, thụt đuôi vào, thân như con rùa, chỉ khác lớp lông mượt. Thứ ba là gà độc nhãn, độc dao (một mắt, một cựa): không bao giờ nao núng trước đối thủ. Thứ tư là giống gà mắt ếch, mắt mèo: ra đòn rất tinh, rất trúng và gan lỳ. Thứ năm là gà tam nhĩ (gà có 3 lỗ tai), ngoài lỗ tai thường còn có một lỗ tai nhỏ. Ngoài ra, còn có thư hùng kê, gà nhật nguyệt, gà song sinh, gà lông voi, gà lông nhím, gà cò, gà hai bình dầu (phao câu chẽ)… Những con gà này đều thuộc loại linh kê, có giá từ vài triệu đồng đến vài chục triệu đồng.

Ðể có một con gà chọi tốt, khâu chọn lựa và chăm sóc gà rất quan trọng. Theo anh Phạm Ðức Thiệp ở thôn Huỳnh Dũng Nghĩa, một tay chuyên “dưỡng” gà chọi lâu năm: Dân chơi gà chọi lựa gà phối giống theo nguyên tắc “chó giống cha, gà giống mẹ”, “gà bền tại mái”. Chọn gà từ 2 tháng tuổi là đẹp nhất. Khi đó, người chơi sẽ “trông mặt mà bắt hình dong” gà. Gà chọi tốt sẽ có hai phần đùi, một phần cẳng, trường mình, to cánh. Trong giới có những câu truyền miệng về việc chọn gà rất hay như: “Nhất điều ô, nhì xám khô, ba ô ướt” hoặc “Cựa đen trắng, đuôi vòng cầu/Mã dài chấm cựa, lườn tàu sai đâu”…

Nói về cách chăm gà, anh Thiệp cho biết: Cho gà con ăn phải cho ăn tấm, rang tấm cho chín vàng trộn với tỏi tươi. Lớn thêm một chút, thì cho ăn thóc, thóc phải lọc hạt lép, lấy hạt mẩy, ngoài ra còn có thằn lằn, nhái con, giun, lươn, thịt bò… Ðể gà có sức khỏe dẻo dai và mau nở cần, cần mổ mạnh, chịu đòn giỏi, nên cho gà uống nước lạnh về đêm. Chuồng gà phải rộng rãi, cao ráo để gà đi qua, đi lại và quạt được cánh, diện tích chuồng từ 2 - 4m², cao khoảng 1m trở lên. Nền chuồng bằng phẳng, trải đất rồi nện cho cứng để bảo đảm cho gà không bị hư móng. Ngoài ra, cũng có thể nuôi gà bằng bội (hình dáng giống như nơm bắt cá nhưng kích thước lớn hơn). Ðường kính mặt đáy của bội phải từ một thước trở lên. Một ngày ít nhất thả gà ra một lần để gà không bị cuồng cẳng. Nhất là buổi sáng sớm cho gà ra quần sương khoảng nửa giờ để giãn gân cốt, tăng dẻo dai, song phải tránh gió to để gà không bị cảm gió. Ðể gà chắc chân, người dưỡng dầm cẳng cho gà bằng bài thuốc: lấy rượu pha với củ nghệ già đâm nhỏ, thêm muối, phèn, ngâm sao cho gà đứng ngập gối. Ðể da thịt gà săn chắc, dùng nghệ pha rượu và muối hoặc đun nghệ với nước cho nóng rồi lấy khăn thấm, xoa đều lên thân gà. Ðến thời điểm nhất định, gà nòi sẽ được đưa ra đấu với một con gà khác để luyện đòn… Cũng chính vì việc nuôi gà từ nhỏ rất phức tạp nên nhiều người thường nhờ nuôi hộ hoặc tìm đến những người dưỡng gà như anh Thiệp với giá nuôi từ 3 - 5 triệu đồng/con tùy từng loại gà.

Cách xã Duy Nhất không xa là xã Vũ Tiến. Mỗi dịp vào rằm tháng 2 âm lịch hàng năm, đình Bồng Tiên lại tổ chức hội có phần thi đá gà, thu hút nhiều người trong và ngoài xã. Ông Trần Thành Ðông ở thôn Lục Tiên, xã Vũ Tiến có hơn 30 năm chơi gà nòi cho biết: Chọi gà cũng giống như đánh trận, biết người biết ta, trăm trận trăm thắng. Trước khi vào đấu, phải qua quá trình ghép gà. Căn cứ vào thuyết âm dương và thuật ngũ hành mà xem xét, để ý gà đối thủ để lượng sức cho gà mình. Ví dụ như hai “chiến kê” đồng cân, đồng tướng nhưng một con lông đỏ (mạng hỏa), một con lông xám (mạng mộc) thì con lông đỏ sẽ có ưu thế hơn. Người xưa nhìn vào các thế đá của gà mà vận dụng vào kỹ, chiến thuật trong chiến đấu như: đánh giáp lá cà, đòn cáo, liên hoàn cước, hồi mã hương, đòn xạ, đòn mé…

Thú chơi gà chọi cũng thật lắm công phu, đòi hỏi người chơi phải dày công, tỉ mỉ, đầu tư cả về tâm sức, vật chất lẫn thời gian. Tuy nhiên, hiện nay ở nhiều nơi, chọi gà bị thương mại hóa, biến tướng thành trò đen đỏ, nặng máu ăn thua. Người ta sẵn sàng độ cả nhà cửa để cá cược vào một trận đá gà. Ở những sới gà lớn, để xem một trận, người xem bỏ tiền mua vé cả trăm nghìn đồng. Nhiều gia đình tan vỡ, vợ chồng cự cãi cũng vì gà. Ðiều này làm mất đi nét đẹp vốn có của một trò chơi dân gian truyền thống.

Nhã Nam