“Trùng trùng quân đi như sóng

Lớp lớp đoàn quân tiến về”

Từ đầu những năm 50 của thế kỷ 20, giữa những gian khó của cuộc kháng chiến trường kỳ chống thực dân Pháp, tận xa trên núi rừng Việt Bắc, cố nhạc sĩ Văn Cao đã có những lời ca tiên tri đầy hào sảng như thế, dành cho ngày giải phóng Thủ đô 10-10-1954. Ca khúc “Tiến về Hà Nội” còn tưng bừng hát tiếp:

“Năm cửa ô đón mừng

Khi đoàn quân tiến về…”

Và thế là từ đấy, vì bài hát quá hay, được hát đi hát lại, thành ra hằn sâu trong nếp nghĩ mọi người, rằng Hà Nội xưa và đến lúc ấy, vẫn có 5 cửa ô, và: Quân ta đã về (vào) giải phóng Thủ đô bằng (qua) 5 cửa ô ấy!

Nhưng sự thực lịch sử lại không phải thế.

Trước hết, về số lượng cửa ô của Hà Nội.

Vào năm 1831, khi vua Minh Mạng cho thành lập “Tỉnh Hà Nội”, thì khu vực “tỉnh thành” (tức: “nội thành”) đã được vẽ bản đồ ngay. Ở tấm bản đồ “Tỉnh thành Hà Nội” năm 1831 ấy, thấy ghi rõ tên (chữ Hán) và vị trí của 16 cửa ô, như sau:

    1. Ô Yên Hoa (sau, kiêng chữ “Hoa” (là tên mẹ vua Thiệu Trị) nên đổi gọi là “ô Yên Phụ”) ở chỗ ngã ba đê Yên Phụ - đường Thanh Niên bây giờ

    2. Ô Yên Tĩnh (tức Yên Định, Yên Ninh về sau) ở chỗ ngã ba đê Yên Phụ - phố Cửa Bắc

    3. Ô Thụy Chương (Thụy Khuê) ở chỗ cổng Trường THPT Chu Văn An trông ra

    4. Ô Thạch Khối (tức: Nghĩa Lập về sau) ở chỗ đầu dốc Hàng Bún

    5. Ô Phúc Lâm (tức: Tiền Trung, nôm na gọi là “ô Hàng Đậu”) ở chỗ ngã ba Trần Nhật Duật – Hàng Đậu

    6.Ô Đông Hà (sau đổi là Thanh Hà, quen gọi là “ô Quan Chưởng”) ở chỗ ngã ba Trần Nhật Duật – Hàng Chiếu)

    7. Ô Trường Thanh (sau đổi gọi là “Ưu Nghĩa”, nôm na gọi là “ô Hàng Mắm”) ở chỗ đầu phố Hàng Chĩnh bây giờ

    8. Ô Mỹ Lộc, ở chỗ ngã tư Hàng Thùng – Hàng Tre

    9. Ô Đông Yên, ở chỗ ngã tư Lò Sũ - Nguyễn Hữu Huân

    10. Ô Tây Luông (Tây Long, sau đổi gọi là Trường Long - Cựu Lâu), ở khu vực Nhà hát Lớn

    11. Ô Nhân Hòa, ở gần Bệnh viện Trung ương Quân đội 108 (ngã tư Trần Hưng Đạo - Lê Thánh Tông)

    12. Ô Thanh Lãng (sau đổi gọi là Lãng Yên, Lương Yên, quen gọi là “ô Đống Mác”) ở đầu đường Trần Khát Chân

    13. Ô Yên Thọ, (sau đổi gọi là Thịnh Yên, quen gọi là “ô Cầu Dền”, ở chỗ cuối phố Huế - đầu phố Bạch Mai)

    14. Ô Kim Hoa (sau - vẫn vì kiêng chữ “Hoa” – đổi gọi là Kim Liên, tên dân gian là “ô Đồng Lầm”)

    15. Ô Thịnh Quang (sau đổi là Thịnh Hào, quen gọi là “ô Chợ Dừa”, hoặc “ô Cầu Dừa”), ở chỗ ngã năm phố Khâm Thiên - Xã Đàn, Tôn Đức Thắng - Nguyễn Lương Bằng - La Thành)

    16. Ô Thanh Bảo (quen gọi là “ô Cầu Giấy”) ở chỗ phố Kim Mã gặp phố Sơn Tây (trước bến xe Kim Mã)

Đến cuối thế kỷ 19, số lượng và vị trí những cửa ô Hà Nội từ năm 1831 này, gặp những biến động xã hội (chủ yếu là do thực dân Pháp “mở mang” (tây hóa) Hà Nội cổ) nên đã thay đổi theo hướng giảm thiểu. Nhưng một bài ca dân gian “vè lục bát” vẫn kể ra được đến 15 cửa ô vào lúc ấy còn tồn tại, là:

“Mười lăm ô đứng đường đường:

Yên Ninh, Yên Phụ, Thụy Chương một bề.

Tiền Trung, Nghĩa Lập gần kề

Thanh Hà, Ưu Nghĩa, dưới là

Đông Yên.

Cựu Lâu, Mỹ Lộc, Lương Yên

Thịnh Yên, Thanh Bảo, Kim Liên, Thịnh Hào.”

Sang thế kỷ 20, đến thời Cách mạng Tháng Tám, các cửa ô còn tiếp tục suy giảm hơn nữa, nhưng những cửa ô quan trọng – nhất là những tên gọi “nôm na” của chúng – thì vẫn còn được biết và nhớ nguyên, chắc chắn và ít nhất cũng là nhiều hơn con số 5: Cầu Giấy, Cầu Dền, Chợ Dừa, Hàng Đậu, Hàng Mắm, Đống Mác… và Yên Phụ, Kim Liên, Yên Ninh…

Vậy vì sao lại có câu “năm cửa ô” Hà Nội?

Khảo sát những tác phẩm văn học nghệ thuật ra đời sau ngày Cách mạng Tháng Tám – trong đó có thơ Xuân Diệu, Vũ Hoàng Chương, Vũ Hoàng Địch… thì thấy: Hình tượng ngôi sao vàng 5 cánh trên lá quốc kỳ đỏ thắm, chính là niềm cảm hứng mãnh liệt để sáng tác văn nghệ của nhiều tác giả thời này. Và, con số 5 của những cánh sao vàng thì đã được chuyển hóa để thành con số tượng trưng (phiếm chỉ) của và cho nhiều thực thể khác, trong đó có các cửa ô Hà Nội. Cố nhạc sĩ Văn Cao, trong nhiều lần “đàm đạo” cùng chúng tôi (L.V.L), đã nói rõ rằng ông viết lời ca của bài “Tiến về Hà Nội” với cảm hứng về “5 cánh sao vàng” như vậy.

Tuy nhiên, vấn đề tiếp theo là: Dù chỉ có “năm cửa ô”, nhưng không phải là quân ta đã sử dụng hết (đủ) số cửa ô đó, để tiến về (vào) giải phóng Thủ đô trong ngày 10-10-1954. Các tài liệu chính thức đều thống nhất ghi rõ các diễn biến của việc quân ta tiến vào nội thành Hà Nội, buổi sáng 10-10-1954 như sau:

8 giờ: Cánh quân phía Tây, xuất phát từ “Quần Ngựa” (nay là Cung thi đấu thể thao Quần Ngựa). Đó là những chiến sĩ bộ binh của Trung đoàn Thủ Đô”, dẫn đầu là Trung đoàn trưởng – Anh hùng Quân đội Nguyễn Quốc Trị. Đoàn đi qua các đường Kim Mã, Nguyễn Thái Học, Cửa Nam, Hàng Bông, Hàng Đào, Hàng Ngang… đến 9 giờ 45 phút thì vào đóng trong “Thành cổ Hà Nội” bằng Cửa Đông.

    8 giờ 45 phút: Cánh quân phía Nam, thuộc hai Trung đoàn 88 và 36 xuất phát từ “Việt Nam học xá” (khu vực Đại học Bách khoa bây giờ), tiến qua phố Bạch Mai, phố Huế… vòng quanh hồ Hoàn Kiếm, rồi trở lại, theo hai hướng đông và tây của phố Trần Hưng Đạo, vào đóng quân ở các khu vực “Đồn Thủy” (Bệnh viện 108, Bệnh viện Hữu Nghị) và “Đấu Xảo” (Cung văn hóa Hữu Nghị).

    9 giờ 30 phút: Đoàn cơ giới và pháo binh, cùng chỉ huy “tiếp quản Hà Nội”, do Chủ tịch Ủy ban Quân quản Vương Thừa Vũ, và Phó chủ tịch Trần Duy Hưng dẫn đầu, xuất phát từ sân bay Bạch Mai, đi đến Ngã tư Vọng, sang Ngã tư Trung Hiền, theo đường Bạch Mai, phố Huế, qua Bờ Hồ, đi đường Hàng Đào, Hàng Ngang, qua chợ Đồng Xuân, lên Hàng Giấy, vườn hoa Hàng Đậu… vào “Thành cổ Hà Nội” bằng Cửa Bắc.

Với hai đường tiến binh từ mạn Tây và mạn Namon>, sáng 10-10-1954, quân ta đã về (vào) giải phóng Thủ đô, chỉ bằng và qua hai cửa ô, là: Ô Cầu Giấy (tức: Ô Thanh Bảo), và: Ô Cầu Dền (tức: Ô Yên Thọ, ô Thịnh Yên).