Ngựa cổ nhất, hiếm nhất
Cổ nhất, hiếm nhất trong họ hàng nhà ngựa là hai loài ngựa hoang: perzewalski và tarpan. Chúng còn sống sót sau thời Trái Đất bị băng phủ (thời kỳ băng hà) cách đây khoảng 11.000 – 15.000 năm và là thủy tổ của các loài ngựa ngày nay.

Ngựa perzewalski nguồn gốc ở các vùng thảo nguyên Mông Cổ. Loài này tầm vóc hơi nhỏ, ngắn, đầu to, lông rậm màu vàng hoặc vàng nâu, túm lông bờm sẫm và chân sẫm. Hiện tại chỉ còn vài chục con sống nơi vùng núi Tachin Shara Nuru (Mông Cổ). Những năm 1942 – 1945, người ta có bắt được mấy con và ngày nay được gây nuôi, bảo tồn trong một số vườn thú lớn trên thế giới.

Ngựa Tarpan nguồn gốc ở miền Nam nước Nga. Loài này dáng đẹp, bờm thẳng, chân cao, lông xám mịn với một sọc đen chạy dọc lưng. Những thế kỷ trước, chúng sống khá nhiều ở Đông Âu, nhưng đến nay tiếc là không còn nữa do bị săn bắt gắt gao và con cuối cùng bị giết chết năm 1851 tại vùng núi Carpat (Ukraine).

Ngựa lớn nhất
Loài ngựa shire ban đầu được nuôi ở Anh để lao động  tại các trang trại và kéo hàng nặng. Chúng có màu sẫm, đuôi ngắn, lông dài trùm chân và tầm vóc lớn nhất họ ngựa: trung bình khi trưởng thành có chiều cao (tính từ gót trước tới đỉnh vai) 170 – 190cm, cân nặng 700 – 1.100kg.

Ngựa nhỏ nhất
Danh hiệu này dùng cho loài ngựa falabella (mang tên người lai tạo ra chúng) ở Argentina, vì trung bình khi trưởng thành chỉ cao 45 – 80cm, nặng 36 – 45kg. Trong bầy ngựa 600 con do ông Julio Falabella gây giống, có một nàng ngựa cái bé xíu với chiều cao 38cm, nặng 12kg.

Tuy nhiên, kỷ lục tuyệt đối lại thuộc về con ngựa Little Pumpkin (nghĩa là “quả bí đỏ bé bỏng) của ông John William ở South Carolina (Mỹ), bởi lẽ bác sĩ Hamison của Trung tâm Thú y Spartenburg đã cân đo cẩn thận và xác nhận rằng chú ngựa này chỉ cao  35,5cm, nặng 9,1kg. Ông Wlliam cũng có một trại nuôi 300 con ngựa tí hon, nhiều con cao không quá 75cm và đang cố gắng lai tạo một loài ngựa chỉ cao 30cm – bằng chiều cao thủy tổ xưa nhất của họ ngựa (sống cách đây 55 triệu năm).

Nơi thuần dưỡng ngựa sớm nhất
Viện nghiên cứu Orient thuộc Đại học Tổng hợp Chicago cuối năm 1991 cho biết, một toán nhà khảo cổ Mỹ khi đó phát hiện tại nước Syrir bức tượng một con ngựa nhỏ chạm khắc cách đây chừng 6.300 năm. Nó là biểu trưng của loài ngựa đã được thuần dưỡng lâu đời nhất thế giới. Phát hiện này cũng cho thấy loài ngựa được sử dụng rất sớm tại Trung Đông.

Chiếc xe ngựa cổ nhất
Qua nghiên cứu lịch sử và những di tích khai quật, các nhà khoa học khẳng định rằng chiếc xe ngựa xuất hiện sớm nhất là tại miền Nam của Mesopotamia (Tây Á); cách đây khoảng 5.500 năm. Sau đó, xe ngựa có ở lưu vực sông Indus (Ấn Độ), cách đây chừng 4.500 năm, Hy Lạp -  3.550 năm, Nga - 3.400 năm, Anh - 2.500 năm...

Xuân Đam
(Hội VHNT Thái Bình)