Một buổi chiều đầu đông, các anh: Trịnh Nam Dương, cựu giáo chức; Vũ Duy Hường, chủ tịch hội cựu học sinh khóa 7 (1963 -1966); Vũ Tiến Duyệt, tổng thư ký hội cựu học sinh cùng chúng tôi về thăm lại Trường THPT Lê Quý Ðôn. Ấn tượng đầu tiên là bức tượng nhà bác học Lê Quý Ðôn được đặt trang trọng trên bệ thờ, tay phải cầm cây bút son, tay trái giữ quyển sách hồng, đôi mắt sáng, trầm tư nhìn lên phía trước. Bức tượng được đúc bằng đồng do nhà trường cùng hội cựu học sinh và hội cựu giáo chức phục dựng. Ðây là công trình kỷ niệm 290 năm ngày sinh danh nhân văn hóa Lê Quý Ðôn, chào mừng 60 năm thành lập Trường THPT Lê Quý Ðôn vào năm 2017.

Ngắm thần thái bức tượng, chúng tôi tưởng nhớ một ngôi sao sáng trên bầu trời Việt Nam. Người đương thời gọi là nhà bác học Lê Quý Ðôn như thế. Thật hiếm có người tri thức lúc đương thời cũng như khuất bóng để lại dấu ấn huyền thoại và những kỳ tích cao đẹp như ông. Hình như trời Nam, đất Việt đã hội tụ trong con người ông những phẩm chất khác thường. Tài hoa, thông tuệ, uyên bác ở nhiều lĩnh vực: văn chương, địa lý, triết học, tôn giáo, lịch sử, kinh tế, chính trị, xã hội. Lĩnh vực nào cũng tìm thấy sự tỏa sáng trong tâm hồn ông. Là người dân Việt Nam, người dân Thái Bình, chúng tôi rất tự hào quê hương có một nhà bác học uyên bác, thiên tài.

Văn bia ghi rõ: Lê Quý Ðôn tự là Doãn Hậu, hiệu là Quế Ðường, sinh ngày 5 tháng 7 năm Bính Ngọ 1726 tại làng Diên Hà, trấn Sơn Nam Hạ, nay là thôn Phú Hiếu, xã Ðộc Lập, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình. Thân phụ là Lê Trọng Thứ, đậu tiến sĩ, làm quan thượng thư, được phong tước hầu. Thân mẫu là Trương Thị Ích, con gái tiến sĩ Trương Minh Lượng.

Huyết thống gia đình đã hội tụ nên một Lê Quý Ðôn từ bé đã nổi tiếng thần đồng, từng đỗ đầu tam nguyên. Ra làm quan tại viện hàn lâm, tu nghiệp Quốc Tử Giám rồi đi sứ Trung Hoa… đều xuất thần, được người đương thời hết lòng ca tụng. Năm 1784, ông được thăng chức thượng thư bộ công, tước nghĩa phái hầu.

Trong cuộc đời mình, Lê Quý Ðôn có hai hoài bão lớn: một là cải cách và pháp chế, góp phần đưa đất nước đi lên trên con đường thái bình thịnh trị, hai là đọc sách và viết sách dâng tặng cuộc đời. Ở hoài bão thứ hai, bằng tài năng, đức độ và trái tim nhiệt huyết cùng bộ óc nhạy cảm với thời cuộc, Lê Quý Ðôn đã để lại cho đời hơn 40 bộ sách như Kiến văn tiểu lục, Vân đài loại ngữ, Quế đường thi tập... Qua những trước tác của ông, chúng ta hiểu rõ trí thức, nền tảng văn hóa xã hội lúc bấy giờ. Người đương thời cho rằng: Trên thiên văn, dưới địa lý, giữa là con người, không có gì Lê Quý Ðôn không biết.

Cuốn Phủ biên tạp lục có đoạn viết: Lê Quý Ðôn nổi tiếng là nhân vật “văn năng cường lý” rất lỗi lạc. Năm 1762, một tri thức nhà Thanh là Trần Triều Hãn phải thốt lên rằng: Ở nước Nam, văn tài như Lê Quý Ðôn thì chính trên đất Trung Hoa cũng không có mấy người.

*

*      *

Thầy giáo Phạm Văn Tân, Phó Hiệu trưởng Trường THPT Lê Quý Ðôn xúc động tâm sự cùng chúng tôi: Trường được mang tên một nhà bác học với những cống hiến vô cùng to lớn không chỉ là niềm vinh dự mà còn là trách nhiệm làm sao để xứng đáng với niềm vinh dự đó. Các thế hệ cán bộ, giáo viên, học sinh đều có chung suy nghĩ như thế. Chỉ có phấn đấu dạy thật tốt, học thật tốt, gây dựng uy tín của Trường tốt mới xứng tầm, xứng danh ngôi trường mang tên vĩ nhân. Biến suy nghĩ thành hành động, gần 60 năm qua, thầy và trò Trường THPT Lê Quý Ðôn không ngừng nỗ lực vươn lên. Trường đã đào tạo hơn 34.000 học sinh. Từ mái trường này, hàng nghìn học sinh đã trở thành giáo sư, phó giáo sư, nhà giáo ưu tú, tiến sĩ, kỹ sư, bác sĩ, nhà báo, doanh nhân giỏi; nhiều người trở thành cán bộ cao cấp của Ðảng, Nhà nước..., có đóng góp to lớn cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Ðặc biệt, không ít học sinh Trường Lê Quý Ðôn đã hăng hái lên đường nhập ngũ, chiến đấu và anh dũng hy sinh vì sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc. Cựu giáo chức, cựu học sinh Nguyễn Thị Kim Thịnh xúc động cho biết, riêng lớp 10A khóa học 1965 - 1968 có tới 6 học sinh là liệt sĩ gồm: Ðỗ Hồng Thắng, Nguyễn Văn Sơn, Nguyễn Danh Thời, Trần Anh Nam, Nguyễn Bá Thắng, Nguyễn Chí Hiền. Cống hiến của Trường Lê Quý Ðôn trong cuộc kháng chiến chống Mỹ to lớn và ý nghĩa biết chừng nào.

Ðể tri ân các bậc danh nhân vĩ đại, Trường THPT Lê Quý Ðôn đã cùng hội cựu giáo chức, hội cựu học sinh các khóa công đức hơn 350 triệu đồng xây dựng phòng truyền thống có tượng đồng Chủ tịch Hồ Chí Minh đặt chính giữa, tượng đồng danh nhân văn hóa Lê Quý Ðôn đặt bên tả, ban thờ các thầy cô giáo quá cố và học sinh là liệt sĩ đặt bên hữu. Trong đó, từ ý tưởng đến việc hình thành bức tượng phải qua nhiều thời gian nghiên cứu và thẩm định rất công phu. Nhà giáo Trịnh Nam Dương cho biết: Lịch sử không để lại bất cứ một phác thảo nào về Lê Quý Ðôn, kể cả di ảnh và tượng. Vì thế, các nghệ nhân chỉ mường tượng ra chân dung Lê Quý Ðôn qua người cùng thời tả ngoại hình ông mà thôi. Có hai người tả rõ nhất: người thứ nhất là sứ thần Triều Tiên, ông Hồng Khải Hi, trong lời đề tựa sách của Lê Quý Ðôn ghi: Ông Ðôn diện mạo sáng sủa, nghi lễ thuần thục, chợt trông đã biết là bậc hiền giả trong thiên hạ; người thứ hai là thương gia người Anh, ông Chapman, khi gặp Lê Quý Ðôn đã viết: Tôi thấy ông ngồi trên chiếc võng trong tư thất, dáng vẻ khoan thai. Ông mặc bộ áo dài, đầu chít khăn, râu bạc trắng lưa thưa. Ông đón tiếp chúng tôi rất nồng hậu. Từ miêu tả đó, các nghệ nhân đã đúc nên bức tượng mang thần thái nhà bác học Lê Quý Ðôn như chính phong cách, trí tuệ của ông vậy. Trên bức đại tự và đôi bên câu đối được ghi khắc những câu văn nổi tiếng của Lê Quý Ðôn: “Phi trí bất hưng. Ðọc sách một thước không bằng làm được một tấc. Biết sợ hãi hổ thẹn khó nhọc mới thành người”.

Từ hai hình tượng thiêng liêng Chủ tịch Hồ Chí Minh và danh nhân văn hóa Lê Quý Ðôn tại phòng truyền thống sẽ truyền cảm tinh thần, trí tuệ cho các thế hệ cán bộ, giáo viên, học sinh nhà trường. Chắc chắn, Trường THPT Lê Quý Ðôn sẽ không ngừng phát triển, đi lên, dạy tốt, học tốt, xứng đáng với các bậc tiền nhân, lịch sử.

Nhà văn Minh Chuyên