Hương án là đồ thờ cúng với chức năng đặt bát hương và bày đồ thờ. Hương án chùa Keo có chất liệu gỗ sơn son thếp vàng, dài 227cm, rộng 156cm, cao 153cm, hiện được đặt trang trọng tại tòa ống muống (phụ quốc) tiếp giáp với tòa hậu cung của khu thờ Đức Thánh Dương Không Lộ. Hương án hình hộp chữ nhật dạng chân quỳ, dạ cá, được kết cấu 3 phần chính: mặt, thân và chân.

Mặt Hương án là tấm gỗ liền khối, để trơn, được phủ một lớp sơn ta rồi đánh bóng nhằm bảo vệ bề mặt gỗ không bị trầy xước khi đặt lễ và bày đồ thờ lên trên. Đặc biệt, ở hai cạnh hồi được gắn thêm hai cánh gỗ có xu hướng mở rộng và vươn ra phía ngoài. Mặt ngoài mỗi cánh gỗ này, một nửa phía trên để trơn, nửa dưới được chạm khắc những cánh sen ngửa xếp chồng, đan xen nhau, trong lòng cánh sen có các hình vân xoắn cách điệu; mỗi bên cánh gỗ có 13 cánh sen, chồng xếp nhau. Cách thể hiện này không chỉ phản ánh triết lý đối xứng truyền thống của người Việt mà còn thể hiện sự tuân thủ nghiêm cẩn đề tài thiết kế của nghệ nhân điêu khắc gỗ. Thân Hương án là phần trung tâm, theo đó được chạm khắc khá tinh xảo và trau chuốt. Đối với chân Hương án, tổng thể tạo hình dễ dàng nhận thấy có sự kết hợp, tiếp nối uyển chuyển giữa các bộ phận với nhau, hoa văn mây lửa và nước bám theo chiều dọc của chân Hương án rồi lan vào bên trong, leo sang diềm ngang của dạ cá. Hoa văn được chạm khắc dày đặc đến mức ken chặt như không để hở một khoảng trống nào, qua đó phô diễn tài năng điêu khắc, sự sáng tạo và tính thẩm mỹ của nghệ nhân xưa.

Ông Đỗ Quốc Tuấn, Giám đốc Bảo tàng tỉnh cho biết, có 3 điều tạo nên hình thức độc đáo của Hương án chùa Keo, đó là kích thước lớn, hoa văn trang trí dày đặc và hệ thống bánh xe. Hương án chùa Keo được xem là lớn nhất trong các hương án sơn son thếp vàng hiện biết cho tới nay đang có mặt tại các di tích thờ tự và tôn giáo tín ngưỡng ở nước ta. Bên cạnh đó, trên Hương án chùa Keo, 1.032 họa tiết được chạm khắc bằng kỹ thuật điêu luyện (chạm bong, chạm kênh, chạm lộng, tạo khối nổi, khối chìm, trổ thủng), qua những đường nét sắc sảo, trau chuốt, được bố cục chặt chẽ, vừa mang tính phóng khoáng vừa mang tính đăng đối, vừa thật vừa ảo tạo nên tầng tầng lớp lớp hoa văn, tôn lên từng chi tiết cùng với màu sắc của kỹ thuật sơn thếp, khiến cho Hương án sang trọng và tôn nghiêm nơi thờ tự.

Sự độc đáo của Hương án chùa Keo còn thể hiện ở hệ thống bánh xe, được lắp ở chân, tạo sự tiện dụng cho việc di chuyển, thay đổi vị trí. Điều này chứng tỏ đến thời Lê Trung Hưng, thế kỷ XVII, vị trí và chức năng của hương án luôn có sự thay đổi, không nhất thiết phải cố định trong bất cứ một không gian thờ tự nào. Dùng bánh xe đặt trên là khung gỗ, chuyển dịch hương án là một cách áp dụng khoa học công nghệ của thời đại này, đã thấy trên một số tượng gỗ có kích thước lớn, trọng lượng nặng với lực cơ học nâng lên, hạ xuống, không buộc phải cố định, kể cả với tượng thánh, tượng thần. Đó là một sự thay đổi về quan niệm kiêng kỵ trong thờ tự của người Việt.

Hương án của người Việt đã có từ thời Lý - Trần và Lê sơ - Mạc nhưng tất cả đều được làm từ chất liệu đá và đất nung. Hương án bằng gỗ sơn son thếp vàng dường như là sản phẩm chỉ bắt đầu có từ thời Lê Trung Hưng, tạo nên một dấu mốc cho bước chuyển từ chất liệu đất nung và đá sang chất liệu gỗ sơn son thếp vàng. So với giai đoạn trước, hương án từ chất liệu gỗ sơn son thếp vàng hoa văn trang trí dày đặc hơn, uyển chuyển hơn và màu sắc tỏa sáng hơn, lung linh hơn trong thâm nghiêm nơi thờ tự của ánh sáng đèn nến lúc tỏ lúc mờ. Bên cạnh đó, Hương án chùa Keo với kích thước lớn, với đề tài trang trí rồng, nghê, hẳn là đồ thờ tự có giá trị hoàng gia và được đặt trong một ngôi chùa với nhiều đồ thờ, nhiều thành tố kiến trúc mang tính cung đình, hẳn là quốc tự. Với những giá trị về lịch sử, văn hóa và nghệ thuật, Hương án chùa Keo chính là bảo vật của một ngôi chùa dưới thời đại nở rộ phong cách chùa tiền Phật - hậu Thánh, mang giá trị văn hóa dân tộc đặc sắc của đồng bằng Bắc Bộ.

Để bảo vệ và phát huy giá trị của Hương án chùa Keo, những năm qua, UBND huyện Vũ Thư đã phối hợp với các ngành chức năng xây dựng kế hoạch bảo vệ đặc biệt. Một mặt, đáp ứng các yêu cầu, điều kiện kỹ thuật bảo quản và trưng bày phục vụ nhu cầu tham quan, nghiên cứu, học tập, đồng thời gắn với bảo tồn và phát huy giá trị di tích quốc gia đặc biệt chùa Keo để đời đời con cháu luôn nhớ về nguồn cội và thêm biết ơn tiên tổ.

Thanh Hằng