Theo tư liệu và lời kể của các cụ cao niên trong làng, đình Vũ Hạ thờ hai vị thành hoàng làng là Lý Long Xuyên và Trần Lôi Nhạc. Lý Long Xuyên sống vào triều nhà Lý, giữ chức Hà đê xứ, chuyên việc đê điều. Được triều đình giao trông nom việc đào sông Hóa, sông Luộc nhằm phân lũ, giải quyết nạn lụt lội, đưa phù sa cho các cánh đồng vùng Phụ Phượng xưa, hàng ngày ông chỉ huy công việc đào sông, tối về nghỉ tại ấp Mụa (thôn Vũ Hạ ngày nay). Sông Hóa được khai thông, đồng ruộng cày cấy được hai mùa lúa tốt, nhân dân no ấm. Để tưởng nhớ ân đức của người có công với dân làng, khi Lý Long Xuyên qua đời, người dân ấp Mụa đã tôn ông là thành hoàng làng, thường gọi là ông Hoàng Cả. Vị thành hoàng làng thứ hai được thờ là Trần Lôi Nhạc, một vị tướng dưới thời Trần. Trong trận Bạch Đằng giang lịch sử chống quân xâm lược Nguyên - Mông, thanh niên trai tráng dưới sự cầm quân của Trần Lôi Nhạc đã đi theo Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn đánh giặc, lập được chiến công hiển hách. Sau khi đất nước sạch bóng quân thù, vua Trần ban thưởng cho Trần Lôi Nhạc ấp phủ ở Thái Ninh (thuộc huyện Thái Thụy ngày nay) nhưng ngài lạy tạ và xin vua cho về Vũ Hạ, xin miễn binh, miễn đóng thuế cho dân, được đức vua chuẩn tấu. Khi qua đời, nhân dân Vũ Hạ đã tôn ông làm thành hoàng làng, thường gọi là ông Hoàng Hai và phối thờ tại đình làng.

Ông Nguyễn Văn Tý, Bí thư Chi bộ, Trưởng Ban công tác Mặt trận thôn Vũ Hạ cho biết: Theo dấu tích xưa để lại, vào thế kỷ XVII, nhân dân Vũ Hạ đã xây đình tại nơi cao nhất của làng. Trải qua năm tháng cùng những biến động của lịch sử, đình bị xuống cấp. Năm 1915, dưới triều vua Duy Tân (nhà Nguyễn), dân làng Vũ Hạ đã xây mới ngôi đình to đẹp như hiện nay. Ngôi đình được dựng bằng gỗ lim, hình chuôi bầu, năm gian hai chái theo kiểu lòng thuyền, hai dãy cột lim ở giữa, đấu… đều được chạm trổ tứ quý, tứ linh tinh xảo. Năm 1996, đình Vũ Hạ được UBND tỉnh công nhận là Di tích kiến trúc nghệ thuật thời Nguyễn và được đăng ký bảo vệ. Vào những ngày làng mở hội, cư dân sống trên mảnh đất ấp Mụa xưa, thôn Vũ Hạ ngày nay thường tổ chức những trò chơi, trò diễn diễn tả cảnh nhân dân Vũ Hạ đi xuống bến Tượng cứu voi, cảnh trai làng luyện võ, đánh giặc, cảnh dân làng đi đón những người lính trở về, cảnh múa lân rước kiệu thánh và cảnh rước linh hồn các dũng sĩ đã xả thần vì nước. Trong đó, đánh gậy là trò chơi dân gian tạo nên hồn cốt của lễ hội.

Trò chơi đánh gậy ở thôn Vũ Hạ bắt nguồn từ việc xa xưa, khi Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn dừng chân nơi đây, nhân dân trong thôn đã tham gia đóng thuyền, gia nhập binh sĩ, học võ, tập trận, sau đó cùng ngài hành quân ra Bạch Đằng đánh giặc lập nên chiến công. Đối tượng tham gia trò chơi là người dân trong làng, cả nam và nữ thuộc ba thế hệ (cao niên, trung niên, thanh niên). Gậy dùng trong trò chơi có hai loại là gậy 3 (3 thước = 1,2m), gậy 7 (7 thước = 2,8m) được làm bằng thân tre. Thể thức thi đấu theo cặp cùng lứa tuổi, cùng giới. Khi trò chơi bắt đầu, hai người sẽ múa gậy sau đó đánh hai lượt gậy 3 trước, gậy 7 sau. Trong khi thi, hai bên không được cầm gậy đánh bổ thượng, không chọc vào người đối phương, không đánh róc nứa, nếu ai không đỡ được gậy, để gậy chạm vào người hoặc rơi gậy xuống đất là thua cuộc. Đây là trò chơi có từ xa xưa, được các thế hệ người dân trong thôn đời nối đời kế tục nhằm giáo dục các tầng lớp nhân dân, nhất là thế hệ trẻ không quên truyền thống đánh giặc giữ nước và tinh thần đồng tâm bảo vệ làng trước kẻ thù xâm lược.

Kỷ niệm 100 năm đình Vũ Hạ (1915 - 2015), năm nay, vào ngày 15/3 năm Ất Mùi, thôn Vũ Hạ vẫn duy trì tổ chức các trò chơi dân gian, tạo điều kiện cho nhân dân vui hội, củng cố tinh thần đoàn kết; trong đó đánh gậy sẽ vẫn là trò chơi ý nghĩa, thể hiện nét văn hóa truyền thống đặc sắc của người Vũ Hạ.

Vũ Hường