Nhìn lại chặng đường một phần tư thế kỷ qua, có thể nhận xét khái quát là: Việc duy trì lễ hội này hàng năm từ cơ sở đến tỉnh đã góp phần thiết thực vào quá trình khơi dậy tính tự chủ, tự quản về văn hóa của các tầng lớp nhân dân trong tỉnh, góp phần có hiệu quả vào việc chấn hưng các loại hình văn hóa - thể thao truyền thống; bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa vật thể và văn hóa phi vật thể của từng cộng đồng làng, đồng thời cũng là dịp để nhận diện đầy đủ hơn kho tàng văn hóa, thể thao truyền thống đa dạng, phong phú của Thái Bình.

Còn nhớ, năm 1990 là năm có nhiều ngày kỷ niệm lớn của quốc gia, trong đó có kỷ niệm 45 năm Quốc khánh 2/9. Riêng với Thái Bình lại có ngày lễ trọng: Kỷ niệm 100 năm ngày thành lập tỉnh (21/3/1890 - 21/3/1990) và 60 năm cuộc biểu tình của nông dân Tiền Hải (14/10/1930 - 14/10/1990). Để tập trung các hoạt động với quy mô lớn vào cùng một ngày, Ban Thường vụ Tỉnh ủy quyết định tổ chức lễ kỷ niệm các sự kiện của đất nước và của tỉnh vào ngày 14/10.

Để chuẩn bị cho ngày lễ trọng đại này, ngay từ đầu năm, tỉnh đã triển khai kế hoạch tổ chức cuộc tổng biểu dương các loại hình văn hóa, thể thao truyền thống của Thái Bình với quy mô chưa từng có. Đó là lần đầu tiên các cỗ kiệu bát cống, các cỗ khám, cỗ ngai cổ kính cùng các đồ tế khí độc đáo từ các làng quê được rước về tỉnh. Ngoài biểu diễn chèo, múa rối nước thì đó cũng là lần đầu tiên, các loại hình diễn xướng dân gian đặc sắc cùng các hình thức thể thao truyền thống mang tính thượng võ được các nghệ nhân trong tỉnh đưa về tham gia ngày hội như múa Bát dật, múa Giáo cờ giáo quạt, múa Kéo chữ, kèn đồng, trống trắc, đi kheo, đua chải, vật, võ... Năm ấy, từ 3 giờ sáng ngày 14/10, nhiều tuyến đường phố chính trong thị xã Thái Bình đã chật ních các đoàn về tập kết, diễu hành biểu dương lực lượng và trình diễn đến tận cuối giờ chiều. Các nghệ nhân dân gian vô cùng hồ hởi, tự hào vì lần đầu tiên được “mang chuông lên đấm ở tỉnh”. Các tầng lớp nhân dân trong tỉnh vô cùng náo nức vì lần đầu tiên được biết đến những tinh hoa văn hóa, thể thao truyền thống của quê hương.

Theo nguyện vọng của nhiều cộng đồng làng, ngày 14/10/1991, lễ hội 14/10 lại được tổ chức theo quy mô từng làng, từng xã, từng huyện với những sắc thái khác nhau và tập trung về tỉnh một số loại hình mới khôi phục được. Nhận rõ hiệu quả thiết thực của hình thức hoạt động này, năm 1992, UBND tỉnh ban hành quyết định lấy ngày 14/10 hàng năm là ngày Hội văn hóa, thể thao truyền thống của Thái Bình. Cũng một phần do ảnh hưởng sâu đậm của lễ hội này nên không ít cán bộ, nhân dân trong và ngoài tỉnh đã nhận thức ngày 14/10 là ngày thành lập tỉnh.

Biểu diễn múa rồng. Ảnh: Thành Tâm.

Tùy theo quy mô khác nhau, từ năm 1990 đến nay, lễ hội 14/10 hàng năm vẫn được duy trì đều đặn. Cứ 5 năm một lần, lễ hội lại được tổ chức với quy mô lớn. Chính nhờ việc tổ chức các hình thức hoạt động của loại hình lễ hội này mà nhiều trò chơi, trò diễn dân gian mang đậm sắc thái của cư dân nông nghiệp, trồng lúa nước ở Thái Bình tưởng như “một đi không trở lại” đã được khôi phục và bảo lưu, trở thành thương hiệu cho mỗi hội làng trong tỉnh như múa ông Đùng bà Đà ở hội làng Quang Lang (Thái Thụy), múa Bệt ở hội làng Vọng Lỗ (Quỳnh Phụ), múa Ếch vồ, chèo chải cạn ở hội chùa Keo (Vũ Thư), tục Vật cầu ở hội đền Hét (Thái Thụy), tục thi diều sáo ở hội Sáo Đền (Vũ Thư), tục mò trứng, bắt vịt, leo cây chuối lấy lửa nấu cơm thi ở hội làng Tống Vũ (thành phố Thái Bình), tục kéo lửa nấu cơm thi của một số hội làng ở Kiến Xương, tục gói bánh chưng khổng lồ ở hội làng Nghìn (Quỳnh Phụ), tục rước kiệu quay vượt sông ở hội chùa Phượng Vũ (Vũ Thư), tục thi cỗ cá ở hội đền Trần (Hưng Hà), tục giã bánh giày ở hội đền A Sào (Quỳnh Phụ)...

Từ năm 2001 đến nay, việc trao bằng công nhận di tích lịch sử - văn hóa và bằng công nhận làng văn hóa, đơn vị văn hóa được tiến hành trong lễ hội 14/10 của tỉnh đã góp phần tôn vinh thêm các danh hiệu văn hóa của Nhà nước và của tỉnh trao cho các địa phương, đơn vị, đồng thời cũng khơi thêm niềm tự hào cho mỗi làng quê.

Điều đáng chú ý hơn cả là hệ thống các di sản văn hóa vật thể như đình, chùa, đền, miếu ở các địa phương trong tỉnh đã có một thời trải mấy thập kỷ không được quan tâm gìn giữ, nhiều nơi hương lạnh khói tàn, nhiều hội làng không được duy trì. Vốn dĩ, đa phần các loại hình văn hóa phi vật thể như các trò chơi, trò diễn, trò đua tài thi khéo thường vẫn được tổ chức trong các hội làng. Vì hội làng không được duy trì nên các nghệ nhân không còn không gian để hoạt động. Lễ hội văn hóa, thể thao truyền thống của tỉnh hàng năm luôn như một thông điệp khuyến khích việc khôi phục, bảo lưu và phát huy tiềm năng, tiềm lực sáng tạo của cộng đồng làng xã, tạo được sự sâu rễ, bền gốc trong tiến trình xã hội hóa các hoạt động văn hóa, thể thao, làm nền tảng vững chắc vun đắp tính cộng đồng, cộng cảm trong phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”.

Trải qua 25 năm, việc tổ chức lễ hội văn hóa, thể thao truyền thống vào dịp 14/10 hàng năm theo quy mô khác nhau đã cho thấy lễ hội này rất hợp lòng dân và được đông đảo các tầng lớp nhân dân trong tỉnh hào hứng tham gia.

Là một hoạt động mang nét riêng của các hoạt động văn hóa, thể thao của Thái Bình, lễ hội văn hóa, thể thao truyền thống 14/10 vốn là một lễ hội của dân, do dân và vì dân. Nếu ai ai cũng hiểu được điều đó thì chắc chắn ngày hội mang đậm tính văn hóa, nhân văn này của Thái Bình sẽ ngày càng thu hút được sự quan tâm hơn của công chúng trong và ngoài tỉnh.

Nguyễn Thanh

(Vũ Quý, Kiến Xương)