Trong dân gian lưu truyền câu ca: “Dù cho cha đánh mẹ treo/Em không bỏ hội chùa Keo hôm rằm”. Lần theo lời kể câu chuyện truyền kỳ về “bản linh mộc” treo sau gác chuông chùa Keo cùng câu ca như mời gọi du khách tìm về vùng đất Tây Nam của tỉnh, nơi có một ngôi chùa được xây dựng khá độc đáo đã từng bị lũ cuốn trôi nhưng ngay sau đó đã được xây dựng lại, đó là Thần Quang Tự, tên thường gọi là chùa Keo, thuộc xã Duy Nhất (Vũ Thư).

Chùa Keo tọa lạc trên diện tích 57.000m², kéo dài hơn 300m, rộng 125m. Gác chuông chùa Keo là một tác phẩm kiến trúc độc đáo, gồm ba tầng, mái cong hoàn toàn làm bằng gỗ, mái lợp ngói, cao tới 11,5m, nhìn xa lại, gác chuông như một đài hoa trong màu xanh mướt mắt của cây xanh cổ thụ và đồng lúa mênh mang... Gác chuông chùa Keo được lắp ghép công phu từ hàng nghìn mảnh gỗ, chạm khắc tinh xảo, các đầu dư, chấn phong với các bức chạm long quần, long ổ, tứ chạm linh bong như tách linh thú ra khỏi cấu kiện các vì đục lõng, hệ thống đấu củng, đấu vọi với những đàn chim sải cánh nâng đỡ tòa mái gác chuông... Tổng thể kiến trúc chùa Keo được bố cục theo kiểu nội công, ngoại quốc chia thành bốn công trình chính như: khu tam quan, cổng tả môn, hữu môn, tường hoa trụ biểu đối diện qua hồ nước. Chùa Phật gồm ba công trình lớn là tòa Ông Hộ, chùa Phật, tòa Điện Phật. Qua khoảng sân rộng là khu đền Thánh gồm tòa Giá roi, tòa Thiên hương, tòa Phục quốc và Thượng điện. Qua sân nhỏ là gác chuông kiến trúc độc đáo kiểu chồng diêm cổ các ba tầng cao trên 11m. Chùa Keo không chỉ là nơi gắn bó cuộc đời của thiền sư Dương Không Lộ mà còn là nơi lưu giữ những đồ thờ quý giá tương truyền là đồ dùng của thiền sư như một bộ tràng hạt bằng ngà, một bình vôi to và ba vỏ ốc lóng lánh như dát vàng mà người ta kể lại rằng chính do Không Lộ nhặt được thuở còn làm nghề đánh cá và giữ làm chén uống nước trong những năm tháng tu hành. Theo các nguồn khảo luận, đặc biệt là sách “Trùng san Thần Quang Tự Phật tổ bản hành thiền uyển ngữ lục tập yếu” ghi rõ thiền sư Không Lộ, đời thứ chín thiền phái Vô Ngôn Thông. Gia đình thiền sư vốn làm nghề chài lưới, đến đời sư nặng khối tình nhân thế, ông bỏ đi theo đạo Phật. Từ một ngư phủ, ông theo thiền sư Lôi Hà Trạch xuất gia cùng làm bạn với các thiền sư Giác Hải và Từ Đạo Hạnh. Giữa một vùng trời đất bao la, những cánh đồng lúa xanh mướt mắt, chùa Keo soi mình xuống hồ nước phẳng lặng, nơi chứa đựng những điều huyền bí gắn liền với cuộc đời thiền sư Không Lộ.

Cho đến bây giờ, truyền thuyết dân gian kể rằng, trước khi viên tịch, thiền sư Dương Không Lộ hóa thành khúc gỗ trầm hương, lấy áo đắp lên và khúc gỗ biến thành tượng. Thánh tượng ngày nay còn lưu giữ trong hậu cung quanh năm khóa kín cửa. Một truyền thuyết khác kể rằng, sau khi thiền sư hóa, có một trận lũ rất to, nước sông Hồng từ thượng nguồn cuồn cuộn đổ về, dâng cao, dân chúng nhìn thấy có một khúc gỗ to cứ quyện lấy bờ sông gần chùa Keo. Thấy lạ, dân chúng vớt lên, đêm ấy, có người trong làng nằm mộng có vị chư Phật dặn dò đây là khúc gỗ quý dành để tạc tượng thiền sư. Hôm sau, dân chúng liền mang gỗ tạc tượng ngài và đưa vào cung cấm thờ. Từ đó, cứ 12 năm một lần, làng Keo lại cử ra một người hội chủ và bốn viên chấp sự để làm lễ trang hoàng tượng Thánh. Những người này phải ăn chay, mặc quần áo mới, họ rước thánh tượng từ cấm cung ra rồi dùng nước dừa pha tinh bưởi để tắm và tô son lại cho tượng Thánh. Công việc phải làm theo một nghi thức được quy định rất nghiêm ngặt, những người chấp sự phải tuyệt đối giữ kín những gì đã thấy trong khi trang hoàng tượng Thánh.

Hội chùa Keo được tổ chức hai lần trong năm, đó là ngày mùng 4 tháng Giêng lễ hội mùa xuân và hội chính chùa Keo được tổ chức vào trung tuần tháng 9 âm lịch (hôm rằm), ngày mở hội nhằm ngày 11 âm lịch (ngày Đản sinh) và ngày 13 âm lịch chính là ngày bách nhật thiền sư viên tịch và kết thúc vào ngày 15 (rằm) là ngày lễ trọng hàng tháng của Phật lệ. Hội có nhiều trò chơi như bắt vịt, đua thuyền, bơi chải cạn...

Quang Viện