Vang danh một thuở

Không có sử sách nào ghi lại và cũng không ai biết rõ làng chèo Sáo Ðền có từ bao giờ. Truyền thuyết lưu truyền lại rằng, thế kỷ XV, thời vua Lê Thánh Tông, nhà vua, để tưởng nhớ mẹ và bà ngoại đã cho xây dựng Ðốc Hỗ điện ở tổng An Lão. Hàng năm, vua cho mở hội linh đình vào tháng 3 âm lịch, dân gian quen gọi là hội Sáo Ðền. Trong lễ hội, ngoài các trò chơi dân gian như thi thả diều, bắt vịt, bắt chạch, rước kiệu, đi cầu kiều, chọi gà… thì không thể thiếu những đêm hội Sáo Ðền rộn rã tiếng hát, tiếng trống chèo ngoài sân đình. Cũng bắt đầu từ đây, chèo Sáo Ðền, An Lão ngày càng phát triển, thu hút sự say mê của đông đảo người dân, trong đó có những gánh hát chèo nổi tiếng nối tiếp nhau qua các thời kỳ như: gánh hát của ông Nhất Phúc, ông Khóa Tự, gánh hát của cụ Phan Văn Tố là chánh tổng An Lão, ông Cả Hiệt, con cả cụ Tổng Tố, gánh hát ông Ðinh, ông Trương Nguyễn, cụ Lý Mầm… Ngoài biểu diễn tại hội Sáo Ðền và các sân đình quê hương, các gánh chèo Sáo Ðền còn được mời đi diễn ở nhiều lễ, tiết quan trọng ở khắp nơi nhờ đó, danh tiếng làng chèo Sáo Ðền vang xa.

Ông Bùi Tiến Giác, 94 tuổi ở thôn Lam Sơn cho biết: Những tích chèo hay, những đào kép giỏi, trong những đêm hội Sáo Ðền được các cụ cao niên trong vùng vẫn còn nhớ mãi như tích chèo Trương Viên, Tống Trân Cúc Hoa, Lưu Bình Dương Lễ, Từ Thức nhập thiên thai, Quan Âm Thị Kính, Kiều với Hoạn Thư, Kiều đi Thanh minh… Ðêm đầu khai hội Sáo Ðền, về hát chèo nhất thiết phải là gánh chèo làng, phải chọn tích hay, đào kép giỏi để khai diễn. Còn mấy đêm sau các gánh hát chèo ở các làng xã khác bàn nhau quyết định, nhiều năm có cả gánh hát chèo ở Nam Ðịnh, Hưng Yên sang diễn. Cứ vậy, chèo hội Sáo Ðền qua hàng trăm năm vẫn rộn ràng, cho đến năm 1945 trở đi, đất nước loạn lạc, chiến tranh thì các gánh chèo phải nghỉ dần. Những nghệ nhân chèo của An Lão dần thưa vắng, chèo cũng không còn thu hút nhiều người đam mê, học hỏi như trước kia.

Vắng dần tiếng hát làng chèo

Bà Nguyễn Thị Ðắc, 73 tuổi ở thôn Kiều Thần, một trong những người đam mê và gắn bó với nghệ thuật chèo của quê hương chia sẻ: Khoảng những năm đất nước có chiến tranh 1945 - 1975, chèo Sáo Ðền đã không còn sôi nổi, thịnh vượng như thời cha ông, tuy nhiên làng chèo vẫn có những lớp nghệ nhân như cụ Lý Mầm, cụ Kếnh, cụ Tích… truyền dạy cách diễn một số tích trò, kỹ thuật hát một số làn điệu nên nhiều người thuộc lớp thế hệ của bà vẫn đam mê và biết hát chèo. Tuy nhiên, khi các nghệ nhân khuất núi, không còn người truyền nghề, dóng dựng hát chèo, hàng chục năm trở lại đây, chèo ngày càng vắng bóng trong những lễ hội, sân đình của làng xã và cả đời sống nhân dân. Hiện nay, một số rất ít người dân vì đam mê mà tự diễn, tự thưởng thức, còn trong các dịp lễ, tết, hội hè, đình đám của làng, xã chủ yếu diễn các tiết mục văn nghệ sôi động chứ rất ít diễn chèo. Nếu có diễn chèo thường là các tiết mục diễn tích trò chèo, còn phần hát chèo đã được ghi âm sẵn chứ không hát thật.

Ðau đáu vì sự mai một làng chèo truyền thống của quê hương, ông Lương Văn Duynh ở thôn Tân Minh và một số người đam mê hát chèo đã tập hợp lại, tham gia trong câu lạc bộ văn nghệ của thôn để phục dựng, biểu diễn lại một số tích chèo của cha ông. Nhưng không có người truyền nghề, không có kinh phí hoạt động, ít còn người yêu thích hát chèo nên việc khôi phục hát chèo của câu lạc bộ không hiệu quả. Cách đây khoảng 4 - 5 năm, Trung tâm Văn hóa Thông tin huyện Vũ Thư cũng mở lớp dạy múa hát chèo dịp hè cho học sinh Song An nhưng học xong không có người dìu dắt, không có sân diễn nên các em cũng nhanh chóng lãng quên.

Ông Lương Xuân Ðình, Chủ tịch UBND xã Song An cho biết: Có nhiều nguyên nhân khiến làng chèo cổ Sáo Ðền dần mai một, trước hết do thời kỳ đất nước chiến tranh, nghệ nhân chèo của làng bôn ba tứ xứ, không còn quy tụ ở làng để tạo thành phong trào. Suốt những năm khó khăn, đời sống nhân dân đói khổ nên cả cấp ủy, chính quyền địa phương và nhân dân chỉ tập trung vào việc phát triển kinh tế, chưa chú trọng gìn giữ, phát huy nghệ thuật chèo của quê hương. Hiện nay, lớp trẻ lại chịu tác động mạnh mẽ của văn hóa phương Tây nên nôi chèo Sáo Ðền đi dần vào ký ức. Xác định nghệ thuật chèo là một nét văn hóa truyền thống độc đáo của quê hương, những năm gần đây xã chú trọng công tác bảo tồn và phát huy, tuy nhiên, việc khôi phục lại các chiếu chèo của Sáo Ðền hiện nay thực sự là vấn đề rất khó khăn. Cái khó lớn nhất mà địa phương gặp phải đó là chèo đã bị ngắt quãng thời gian vài chục năm nên không còn lớp nghệ nhân truyền nghề cũng như không còn nhiều người biết hát chèo để chuyển giao lại cho thế hệ trẻ. Muốn khôi phục lại nghệ thuật chèo thì phải có kinh phí để tổ chức các hoạt động như tập huấn, hỗ trợ phương tiện, phục trang, tổ chức sân diễn… Với nhiều yếu tố tác động, làng chèo Sáo Ðền rộn rã một thuở nay chỉ còn trong ký ức của số ít những bậc cao niên và sự tiếc nuối của những người say mê nghệ thuật chèo truyền thống.

Quỳnh Lưu