Nhà tù Sơn La được thực dân Pháp xây dựng năm 1908. Nơi đây đã giam giữ 1.007 lượt tù nhân cộng sản, là trường học cách mạng, nơi ươm mầm "hạt giống đỏ" của cách mạng Việt Nam. Năm 1962, Nhà tù Sơn La được xếp hạng Di tích Quốc gia. Ngày 31/12/2014, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định xếp hạng Di tích Quốc gia Đặc biệt Nhà tù Sơn La. 

Nhà tù Sơn La được thực dân Pháp xây dựng trên ngọn đồi Khau Cả, bên dòng suối Nậm La, thành phố Sơn La, tỉnh Sơn La. Ban đầu nhà tù có diện tích 500m² nhưng đến năm 1940, thực dân Pháp mở rộng lên 1.700m².

Thực dân Pháp lợi dụng nơi "rừng thiêng nước độc" này để xây dựng nhà tù và biến Nhà tù Sơn La thành "địa ngục trần gian" để giam cầm, đày ải và thủ tiêu ý chí đấu tranh của những người cộng sản Việt Nam. Vượt lên trên gông cùm và tội ác của thực dân Pháp, những người cộng sản Việt Nam đã biến nhà tù đế quốc thành trường học cách mạng, biến những phòng giam lạnh lẽo thành tổ ấm, thắm tình đồng chí của những bạn tù.

 Trong 15 năm (1930 - 1945), Nhà tù Sơn La đã giam giữ 1.007 lượt tù nhân cộng sản, trong đó có nhiều đồng chí là Thành ủy, Xứ ủy, Trung ương Ủy viên như: Lê Duẩn, Trường Chinh, Nguyễn Lương Bằng, Trần Huy Hiệu, Nguyễn Đức Tâm, Lê Đức Thọ, Văn Tiến Dũng, Xuân Thủy, Lê Thanh Nghị và nhiều đồng chí khác. Đặc biệt, Nhà tù Sơn La chính là nơi yên nghỉ của đồng chí Tô Hiệu, người lãnh tụ kiên cường và bất khuất của cách mạng Việt Nam trong thời gian bị giam cầm ở đây.

Nhà tù Sơn La hiện nay chỉ còn là một bãi gạch tan hoang vì trải qua hai trận đánh phá bằng bom của giặc. Lần thứ nhất vào năm 1952. Khi rút khỏi Sơn La, thực dân Pháp cho máy bay thả bom phá nhà tù nhằm xóa dấu vết tội ác của chúng. Lần thứ hai vào năm 1965. Đế quốc Mỹ đánh phá thị xã Sơn La đã thả bom phá hủy phần còn lại của Nhà tù Sơn La... Và sau ngày hòa bình thống nhất, Bảo tàng Sơn La mới có điều kiện phục chế hai tháp canh và một phần nhà tù, phần còn lại để nguyên trạng vì không sưu tầm được hồ sơ thiết kế, bản vẽ chi tiết...

Đến với Nhà tù Sơn La, khách du lịch sẽ được chứng kiến hàng trăm hiện vật, những công cụ tra tấn - những chứng tích sống về tội ác dã man của kẻ thù như còng tay, xích sắt, bàn kẹp sắc nhọn… Hiện nay, Nhà tù vẫn còn để nguyên trạng các xà lim ngầm, xà lim chéo, trại hai giam, trại ba giam cùng những phòng giam đặc biệt chỉ rộng 1,2m², nơi từng giam hãm những người cách mạng. Ngoài ra, khách du lịch không khỏi xúc động khi đứng trước cây đào mang tên người chiến sĩ cộng sản kiên trung Tô Hiệu.

Mỗi năm, tại di tích lịch sử Nhà tù Sơn La đã đón tiếp hàng vạn lượt du khách đến tham quan, nghiên cứu, học tập. Mỗi người đến đây không chỉ để được trải nhiệm, hồi tưởng lại cuộc đấu tranh diễn ra hơn một thế kỷ đã qua mà quan trọng hơn là nhắc nhở các thế hệ tiếp nối hãy sống, làm việc và học tập sao cho xứng đáng với sự hy sinh cao cả của các thế hệ cha anh.

Cây Đào Tô Hiệu vẫn còn đó như một biểu tượng về sức sống mạnh liệt cũng như tinh thần đấu tranh bất khuất của những người tù chính trị ở nơi tù đày hà khắc này.

Thực hiện: Tất Đạt