Kiến Xương, đầu năm 1927, chi bộ Thanh niên cách mạng Đồng chí Hội Trình Phố ra đời, sau đó là hai chi bộ Đông Dương Cộng sản Đảng Trình Phố và Đa Cao được thành lập (7- 1929). Các đồng chí tiêu biểu kiên trung ở thời kỳ đó là: Phạm Quang Lịch, Nguyễn Vực, Lê Kính...

Có Đảng lãnh đạo, tháng 8 năm 1945, Đảng bộ và nhân dân Kiến Xương cùng Với nhân dân cả nước đã nổi dậy giành chính quyền thắng lợi. Từ ngày 21 đến cuối tháng 8-1945, chính quyền thực dân phong kiến đã bị lật đổ hoàn toàn, chính quyền cách mạng từ huyện đến các làng xã đã hình thành.

Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời huyện, và các xã được thành lập để điều hành mọi công việc. Với khí thế cách mạng lên cao, Đảng bộ Kiến Xương đã lãnh  đạo nhân dân ra sức bảo vệ và xây dựng chính quyền, diệt trừ nội phản, thực hiện lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Diệt giặc đói, diệt giặc dốt, diệt giặc ngoại xâm, tổ chức tuần lễ vàng”. Củng cố và phát triển tổ chức cơ sở Đảng và các đoàn thể quần chúng, mở rộng mặt trận Việt Minh, xây dựng lực lượng tự vệ chiến đấu, dân quân du kích, giữ vững chính quyền cách mạng.

Đầu năm 1950, thực dân Pháp quay lại chiếm đóng Thái Bình, chiếm đóng Kiến Xương lần thứ hai. Ngày 3-3-1950, hàng nghìn tên địch đã bị du kích các xã Thường Kiệt, Bình Minh và Tán Thuật chặn đánh. Sau khi chiếm đóng Kiến Xương, địch lập hệ thống đồn bốt dày đặc như: bốt Đông Quý, Ngói Mới, Thanh Nê, An Bồi, Đông Hướng... án ngự huyện lỵ cùng trục đường 39B.

Ngoài ra, trong huyện còn có 11 đồn vệ sĩ với 649 tên thực hiện chiêu bài “chống cộng”. Nằm trong tay bộ máy đàn áp, bọn phản động ra sức càn quét, tàn sát, đốt phá rất dã man hòng triệt phá tận gốc các cơ sở kháng chiến. Song Đảng bộ Kiến Xương đã lãnh đạo nhân dân thực hiện hai nhiệm vụ chiến lược “vừa kháng chiến, vừa kiến quốc”.

Phong trào xây dựng làng kháng chiến và phát triển lực lượng vũ trang được đẩy mạnh. Dân quân, du kích, bộ đội huyện đã bám dân bám đất chiến đấu diệt ác, phá tề, chống càn, mở rộng vùng giải phóng. Quân và  dân Kiến Xương đã phối hợp với bộ đội tỉnh và quân chủ lực tổ chức 850 trận chống địch càn quét, 350 cuộc đấu tranh chính trị, 31 đợt diệt ác phá tề, triệt phá vô hiệu hóa 420 lượt ban tề, tiến hành hàng trăm trận phục kích, 57 trận công đồn, tiêu diệt 31 đồn, diệt 5.500 tên địch, bắt sống 676 tên.

Kiến Xương đã đóng góp cho kháng chiến hàng ngàn tấn gạo, 79 lạng vàng, tiễn đưa 8216 người con vào các lực lượng vũ trang và dân công hỏa tuyến. Gần 1800 người con của Kiến Xương đã anh dũng hy sinh được công nhận là liệt sĩ. Đồng chí Nguyễn Thị Chiên, trung đội trưởng nữ du kích căm hờn của xã Tán Thuật được phong tặng Anh hùng LLVTND.

Điển hình như các trận đánh ngày 31-3-1950, quân địch từ bốt Cao Mại vào Nguyên Kênh lên xã Minh Tân càn quét, lực lượng du kích xã phối hợp với bộ đội huyện chặn đánh tiêu diệt nhiều tên địch. Tháng 7-1951, du kích xã Đình Phùng phối hợp với bộ đội tỉnh đánh tan đại đội Hổ Xám của địch tại cầu Cao Trung. Ngày 26-1-1952, du kích xã Tán Thuật phối hợp với bộ đội phục kích diệt và bắt sống một trung đội lính Âu Phi trên đường 39B, trong đó bắt sống tên quan hai Pháp Ma-duya. Những thắng lợi đó đã góp phần vào thắng lợi trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp của dân tộc, ngày 29-6-1954 nhân dân Kiến Xương được giải phóng.

Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, Đảng bộ, nhân dân và các lực lượng vũ Trang Kiến Xương đã phát huy truyền thống và nêu cao khẩu hiệu vừa sản xuất, vừa chiến đấu, vừa xây dựng hậu phương lớn, chi viện sức người, sức của cho miền Nam. Toàn huyện đã xây dựng được lực lượng LLVT với 20 ngàn người tham gia, chiếm 10% dân số, biên chế vào 126 đại đội tự vệ, 150 trung đội du kích, 262 trung đội dân quân thường trực chiến đấu, đánh trả máy bay hơn 300 trận, đã trực tiếp bắn rơi máy bay Mỹ.

Với khẩu hiệu “thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người” nhân dân Kiến Xương thi đua sản xuất đẩy mạnh thâm canh lúa trở thành một trong những huyện đầu tiên của cả nước đạt thành tích 5 tấn thóc/ha. Đồng chí Trương An Điềm, chủ nhiệm HTX Tán Thuật và đồng chí Đinh Quang Nghị, chủ nhiệm HTX Vũ Thắng được Nhà nước phong tặng anh hùng lao động. Kiến Xương không chỉ cung cấp lương thực, thực phẩm cho chiến trường mà còn tiễn đưa 27 ngàn người con chi viện các mặt trận.

Trong số những người con ra đi ấy có trên 5200 người mãi mãi không trở về, trên 4000 người con đã để lại một phần xương máu của mình nơi chiến trận. Ghi nhận công lao đóng góp của nhân dân Kiến Xương trong thời kỳ Cách mạng, Đảng và Nhà nước đã tặng kỷ niệm chương “Tổ quốc ghi công” cùng bằng “có công với nước” cho 24 làng có công với cách mạng, nuôi dưỡng bảo vệ cán bộ; 10 xã được phong tặng danh hiệu đơn vị anh hùng LLVTND, một xã được tặng danh hiệu anh hùng lao động.

Đảng bộ, nhân dân và LLVT Kiến Xương được Nhà nước tặng thưởng huân chương kháng chiến hạng Nhì và huân chương quân công hạng ba, đặc biệt đã được Đảng và Nhà nước phong tặng danh hiệu cao quý “Đơn vị Anh hùng LLVTND thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp.

Phát huy truyền thống năm xưa, ngày nay thực hiện công cuộc đổi mới, Đảng bộ và nhân dân Kiến Xương đã đoàn kết, nỗ lực phấn đấu giữ vững ổn định chính trị, đẩy mạnh phát triển kinh tế xã hội, củng cố quốc phòng an ninh, xây dựng hệ thống chính trị, từng bước xây dựng nông thôn mới, nâng cao  đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân.

Kinh tế tốc độ tăng trưởng khá đạt bình quân 12,15%/năm, cơ cấu kinh tế chuyển biến theo hướng tích cực. Sản xuất nông nghiệp phát triển tương đối toàn diện theo hướng nâng cao giá trị, hiệu quả, từng bước thực hiện CNH - HĐH nông nghiệp, nông thôn và xây dựng nông thôn mới. Sản xuất công nghiệp xây dựng cơ bản phát triển mạnh, các cụm, điểm công nghiệp được hình thành và có chiều hướng phát triển tốt. Hoạt động dịch vụ  phát triển khá.

Lĩnh vực văn hóa - xã hội tiếp tục được duy trì và phát triển. Lĩnh vực quốc phòng - an ninh được tăng cường, thế trận Quốc phòng toàn dân và thế trận an ninh nhân dân được củng cố vững chắc. Công tác xây dựng Đảng, chính quyền, hoạt động của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân chuyển biến tích cực chất lượng được nâng lên gắn với thực hiện cuộc vận động “học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh”.

Vũ Quang Tứ
(Thị trấn Thanh Nê, Kiến Xương)