Thời kỳ nguyên thủy, xã hội theo chế độ mẫu hệ thị tộc, ngời con theo họ mẹ. Người mẹ có toàn quyền quyết định mọi công việc của gia đình và đương nhiên trong đó có cả việc chăm sóc và giáo dục con cái. Đến chế độ phong kiến và chế độ tư bản, giai cấp thống trị đặt ra nhiều chế tài, hủ tục để bảo vệ quyền lợi và áp đặt chế độ phụ quyền; người đàn ông có quyền quyết định mọi việc trong gia đình (phu xướng phụ tùy). Từ đó xuất hiện tư tưởng trọng nam, khinh nữ: "phụ nhân nan hóa" (tạm dịch: Đàn bà khó dạy); hoặc "Nhất nam ghi hữu, thập nữ viết vô"- Một người con trai được coi là có, mười người con gái vẫn coi là không có. Người phụ nữ phải chịu thân phận thấp hèn, người đời khinh miệt rẻ rúng: Khôn ngoan cũng thể đàn bà/ dẫu rằng vụng dại vẫn là đàn ông; hoặc: Thân em như chổi đầu hè/ phòng khi mưa gió đi về chùi chân/ chùi rồi lại vứt ra sân/ gọi người hàng xóm có chân thì chùi.

Tuy nhiên, dù trực tiếp hay gián tiếp và ở mức độ khác nhau, xã hội vẫn phải thừa nhận vai trò rất quan trọng của người phụ nữ đối với việc nuôi dưỡng chăm sóc và giáo dục con cái. Kho tàng ca dao, tục ngữ Việt Nam và những câu đồng dao được truyền tụng qua nhiều thế hệ đã nói lên điều đó. Tiêu biểu như: Cha sinh không tày mẹ dưỡng; Mẹ ngoảnh đi con dại, mẹ ngoảnh lại con khôn; Con dại, cái (mẹ) mang; Lên non mới biết non cao/ nuôi con mới biết công lao mẹ hiền.

Nhiều tác phẩm văn học, nghệ thuật cũng thể hiện công lao sinh thành dưỡng dục của người mẹ đối với con cái. Ca từ trong ca khúc "Xẩm thập ân", một "tuyệt phẩm" kể về nỗi gian truân nhọc nhằn vất vả và đức hy sinh cao cả của người mẹ từ lúc mang thai sinh nở, đến bú mớm nuôi dưỡng "chỗ ướt mẹ nằm, chỗ khô con ngủ", tiếp đến dạy dỗ con trưởng thành, rồi dựng vợ gả chồng cho con. Công lao ấy đúng là "như nước trong nguồn chảy ra" không có gì có thể so sánh được. Trong nhiều trường hợp người mẹ vừa làm mẹ vừa làm cha, thay người cha đảm đang lo việc nuôi dưỡng dạy dỗ con cái: Ngọt bùi thiếp đỡ hiếu nam/ dạy con đèn sách thiếp làm phụ thân (Chinh phụ ngâm). 

Nhà văn hóa Hoàng Đạo Thúy trong tác phẩm "Nghề thầy" đã viết: Người xưa nói rằng: "phúc đức tại mẫu" là phải lắm. Lấy máu mình, rồi lấy sữa mình nuôi cho con, tình mẹ con là cái tình trong sạch, đẹp đẽ thiên nhiên nhất. Chín chữ "cù lao" mẹ nhận một phần lớn. Việc dạy dỗ con, bà mẹ cũng đảm đương từ lúc con ở trong thai…Bà mẹ lấy xương máu của mình, làm xương máu cho con, há lại không lấy được những điều ngay thẳng mà gây cho con cái tính ngay thẳng sao. Phép "thai giáo" còn dặn: tai không nghe tiếng tục, lòng không nghĩ điều tà nữa. Theo cụ Hoàng Đạo Thúy, để giáo dục con ngay từ trong bào thai, người mẹ không nghe tiếng tục, không nghĩ điều tà.

Người mẹ là người thầy đầu tiên của mỗi người. Từ lúc lọt lòng cất tiếng khóc chào đời, mẹ là người đầu tiên dạy con biết lắng nghe, biết bộc lộ cảm xúc thông qua những câu hát ru. Sự kết hợp giữa ý nghĩa răn dạy của lời ru với tình yêu thương và những cử chỉ âu yếm (vỗ nhẹ, xoa đầu) của người mẹ góp phần nuôi dưỡng tâm hồn, tình cảm của con người ngay từ khi đứa trẻ lọt lòng mẹ. Nguyễn Duy đã rất đúng khi ông có những vần thơ nổi tiếng…"Mẹ ru cái lẽ ở đời/ Sữa nuôi phần xác, hát nuôi phần hồn". Cũng chính từ những lời hát ru của mẹ đã giúp con trẻ dần hình thành nét đẹp Chân - Thiện - Mỹ (cho dù còn rất sơ khai) ngay từ khi người con chưa đi học, hoặc chưa tham gia vào các hoạt động xã hội.

Khi con đã lớn, mẹ vẫn là người gần gũi con nhất. Mẹ không chỉ là người chăm lo cho con ăn mặc, học hành đỗ đạt mà còn là người dạy dỗ, định hướng cho con biết lẽ phải, biết yêu lao động và yêu thương mọi người. Cùng với sự giáo dục của nhà trường và xã hội, người mẹ xây dựng cho con ý chí tự lập và bản lĩnh vững vàng, tự tin bước vào đời bằng chính đôi chân của mình.

Ngày nay, phụ nữ được bình đẳng với đàn ông về mọi phương diện. Sự bình đẳng ấy được pháp luật bảo vệ. Tất cả chị em phụ nữ đều được gia đình và xã hội tạo mọi điều kiện thuận lợi để học tập, cống hiến tùy theo khả năng trong các lĩnh vực của đời sống. Họ không chỉ giỏi việc nhà mà còn có nhiều cơ hội phát huy tài năng cống hiến cho xã hội. Từ đó, vai trò của người mẹ đối với việc giáo dục con cái ngày càng thay đổi theo chiều hướng tích cực hơn. Họ không chỉ có tri thức giáo dục con cái mà còn là tấm gương để con cái noi theo. Thực tế cuộc sống cho thấy, những người con ngoan, chịu khó lao động học tập; những người học hành đỗ đạt trở thành người tử tế có ích cho xã hội nhất định phải xuất phát từ gia đình có nền nếp gia phong. Và đương nhiên trong gia đình ấy người phụ nữ - người mẹ là một tấm gương sáng.

Để khép lại bài viết này, xin được nhắc lại lời dạy của Bác Hồ tại lễ kỷ niệm lần thứ 20 ngày thành lập Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam được tổ chức vào ngày 19/10/1966: "Nhân dân ta rất biết ơn các bà mẹ cả hai miền Nam - Bắc đã sinh đẻ và nuôi dạy những thế hệ anh hùng của nước ta".

Nguyễn Văn Hán

(Thành phố Thái Bình)