Theo sử sách ghi lại, Trần Lý vốn ở Hương Tức Mặc (Nam Ðịnh ngày nay) rất thạo sông nước, sống bằng nghề chài lưới. Khi trưởng thành, ông đến định cư tại làng Hải ấp (xã Canh Tân, huyện Hưng Hà ngày nay). Vào thời vua Lý Cao Tông (1176 – 1210), Hải ấp là quê hương của tướng quân Ðàm Phụng Thị - một danh tướng triều Lý. Con gái của Ðàm tướng quân kết hôn với vua Lý Cao Tông sinh hạ thái tử Sảm. Lúc ấy, họ Trần ở vùng Hải ấp (quê ngoại thái tử Sảm) nhờ có nghề chài lưới trở nên giàu có, quy tụ được lòng dân. Trần Lý có 2 người con trai, 2 người con gái. Một người con gái là Trần Thị Dung sau này kết hôn cùng thái tử Sảm sinh ra công chúa Thuận Thiên và Chiêu Thánh (Lý Chiêu Hoàng), một người con trai là Trần Thừa, sau này sinh ra Trần Cảnh – ông vua đầu tiên của Triều Trần.

Thời phong kiến, mỗi vương triều đều coi trọng: tôn miếu và xã tắc. Xã tắc là đất đai cương vực, cộng với sức dân trăm họ, đó là cái sở hữu của vương triều. Xã tắc an hay nguy thì vương triều vững hay nghiêng đổ. Tôn miếu và lăng tẩm là nơi yên nghỉ của các vị vua và hoàng hậu, là khí thiêng âm trạch truyền đời của vương tộc. Tôn miếu hưng hay phế, mồ mả tổ tiên an toàn hay bị đào bới thì vương triều vinh hay nhục còn uy linh để ngự trị hay mất uy tín không được lòng dân. Trước thời Trần, các vương triều Lý đều chọn đất phát tích làm nơi đặt tôn miếu. Sự lựa chọn nơi đặt tôn miếu của triều Trần cũng nằm trong tư duy chính trị ấy. Phủ Lộ Long Hưng (Hưng Hà ngày nay) là nơi phát tích, dựng nghiệp của nhà Trần. Do thuận lợi về giao thông đường thủy và bộ, là hậu phương vững chắc cho triều Trần, Thái Ðường (xã Tiến Ðức ngày nay) cách Hải ấp khoảng 3 km được nhà Trần chọn làm nơi đặt tôn miếu. Các vị vua đầu triều Trần: Trần Thái Tông, Trần Thánh Tông, Trần Nhân Tông đều được yên nghỉ nơi đây. Hiện nay, phần mộ của các vị vua này vẫn còn đó và được nhân dân hương khói thờ phụng.

Ðền Trần nằm trong khu di tích lăng mộ và đền thờ các vua Trần. Năm 1999, được sự quan tâm của Ðảng, Nhà nước, UBND tỉnh đã phê duyệt Dự án đầu tư quy hoạch tu bổ, tôn tạo di tích đền thờ và lăng mộ các vua Trần với tổng mức đầu tư trên 25 tỷ đồng. Ðền  được xây dựng uy nghi, bề thế với các hạng mục: tòa hậu cung, tòa bái đường, tả vu, hữu vu, nghi môn, đài hóa vàng... Kiến trúc ngôi đền được bố trí theo trục chính, chia thành các không gian: không gian hành lễ, không gian nội tự đền, không gian vườn cây xanh, là một công trình kiến trúc kế thừa và phát huy kiến trúc truyền thống dân tộc. Riêng Tòa hậu cung đền Trần có kết cấu chữ đinh, gồm hai tòa tám gian, trên diện tích 359m², có kiến trúc khá cầu kỳ, đẹp mắt với hệ thống rồng đá được chạm trổ tinh xảo, sống động.

Ðến với đền Trần vào mùa lễ hội (từ 13 - 18 tháng Giêng), du khách sẽ được đắm mình vào một không gian văn hóa cổ xưa với nghi lễ rước nước sông Hồng trước giờ khai hội. Trong không khí của những ngày đầu xuân mới, đoàn rước nước dài gần 1km, nghi thức trang nghiêm trong tiếng trống, tiếng kèn vang dội từ bờ sông Hồng tiến về đền. Ði đầu là đoàn múa rồng, múa kỳ lân, kèn đồng, tiếp đó là các kiệu rước linh vị liệt tổ nhà Trần: vua Trần Thái Tông; Trần Thánh Tông; Trần Nhân Tông; Ðức Thánh Trần Trần Hưng Ðạo; các vị hoàng hậu, công chúa, Linh từ Quốc mẫu Trần Thị Dung; hoàng thân quốc thích và tướng soái nhà Trần, kiệu rước sinh linh trăm họ có công trong cuộc chiến chống quân xâm lược Nguyên Mông. Trước mỗi kiệu rước là một đội cờ thần, các đoàn tế nam quan, tế nữ quan đi sau kiệu. Vào những ngày hội chính, du khách sẽ được tham dự các cuộc thi dân gian tái hiện cuộc sống sinh hoạt, chiến đấu chống giặc ngoại xâm của nhà Trần như:  thi cỗ cá, thi gói bánh chưng, thi pháo đất, thi kéo lửa nấu cơm cần ...

Vào ngày thường, đến với đền Trần, du khách sẽ được thả mình trong một không gian thiên nhiên khoáng đạt, yên bình và thành kính, có dịp tưởng nhớ, tri ân công đức của các bậc  anh hùng và được sống trong một không gian văn hóa cổ đẹp đẽ và uy nghiêm. 

Ðền Trần Thái Bình không có gác chuông đặc trưng như chùa Keo (xã Duy Nhất, Vũ Thư), không có câu chuyện về con voi trung thành của Trần Hưng Ðạo khơi gợi trí tò mò của du khách đến với cụm di tích đình, đền Bến Tượng, A Sào (xã An Thái, Quỳnh Phụ). Ðến với đền Trần, du khách sẽ được trở về miền quê huyền thoại, nơi phát tích và dựng nghiệp của vương triều Trần, được tìm hiểu về nghi thức rước nước tôn nghiêm, các trò chơi dân gian độc đáo từ đó thêm tự hào về truyền thống lịch sử hào hùng của dân tộc.

Vũ Hường