Là mảnh đất “địa linh nhân kiệt” gắn liền với lịch sử hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam, ngay từ những năm 40 đầu Công nguyên, đáp lại lời hịch cứu nước của Hai Bà Trưng, nhiều anh hùng hào kiệt Thái Bình đã nhất loạt nổi dậy phất cờ tụ nghĩa chống lại chế độ cai trị hà khắc, thâm độc của quân Đông Hán. Các tầng lớp nhân dân tập hợp dưới cờ khởi nghĩa, xây dựng đồn lũy. Tiêu biểu cho thủ lĩnh địa bàn phía Bắc tỉnh phải kể đến nữ tướng Vũ Thị Thục, địa bàn phía Nam tỉnh phải kể đến nữ tướng Quế Hoa... Cuộc khởi nghĩa chống quân Đông Hán của Hai Bà Trưng kết thúc sau 3 năm (40 - 43), nhiều thủ lĩnh nghĩa quân Thái Bình không chịu đầu hàng giặc đã tự vẫn, tử trận, đến nay nhiều đền thờ còn thần tích ghi chép với những câu đối ngời ngời khí phách. Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, đền Tiên La, xã Đoan Hùng (Hưng Hà) - nơi thờ Đông Nhung đại tướng quân Vũ Thị Thục và đền Bổng Điền, xã Tân Lập (Vũ Thư) - nơi thờ Quế Hoa công chúa là các di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia, ngày càng được tu bổ khang trang, đời đời nhân dân hương khói, giữ gìn. 

Bảo lưu nét đẹp văn hóa truyền thống tại lễ hội đền A Sào - nơi thờ Quốc Công Tiết Chế Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn. 

Sau cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng, thế kỷ thứ VI, Thái Bình trực tiếp là căn cứ địa quan trọng, cung cấp sức người, sức của góp phần vào thắng lợi rực rỡ của cuộc khởi nghĩa Lý Bí, lật đổ ách đô hộ nhà Lương, dựng và giữ nước Vạn Xuân (544 - 602). Qua các dấu tích, thần tích, truyền thuyết còn lưu lại, trong các điểm đóng quân phải kể đến trang An Để, xã Xuân Hòa (Vũ Thư) ngày nay. Theo truyền thuyết, đây là nơi thủ lĩnh Lý Bí chiêu mộ nghĩa sĩ, tập luyện để đánh tan quân xâm lược nhà Lương. Cũng tại trang An Để, Lý Bí đã gặp, kết duyên với bà Đỗ Thị Khương. Để tưởng nhớ công lao đấu tranh, dựng nước và giữ nước của vua và hoàng hậu, nhân dân nơi đây đã khởi dựng miếu Hai Thôn với nhiều nét kiến trúc cổ độc đáo, được xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia từ năm 1986. 

Người dân nô nức tham gia lễ hội truyền thống, tri ân công lao các bậc tiền nhân. 

Thế kỷ X, đất nước xảy ra cảnh loạn lạc do sự phân tranh cát cứ của 12 sứ quân. Sứ quân Trần Lãm chọn Bố Hải khẩu (thành phố Thái Bình ngày nay) là nơi xây thành đắp lũy, lập đại bản doanh để cát cứ. Biết sức mạnh của sứ quân Trần Lãm và thế đất hiểm của vùng Bố Hải khẩu, Đinh Bộ Lĩnh đã tìm đến nương tựa. Kế tục binh quyền sau khi Trần Lãm mất, Đinh Bộ Lĩnh đưa quân về Hoa Lư chiêu mộ thêm hào kiệt, binh lính, lần lượt dẹp tan các sứ quân khác, chấm dứt cuộc nội chiến, lập nên nhà Đinh với tên nước là Đại Cồ Việt. 

Thế kỷ XI, thời Lý, đạo Phật được coi là quốc giáo. Những vị quốc sư nổi tiếng không chỉ có công giúp triều đình mà còn đóng vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của nhân dân địa phương. Đến nay, trên địa bàn tỉnh còn lưu giữ nhiều công trình tín ngưỡng tôn giáo là nơi thờ tự các vị thiền sư giai đoạn này. Trong đó phải kể đến di tích quốc gia đặc biệt chùa Keo, xã Duy Nhất (Vũ Thư) là nơi thờ thiền sư Dương Không Lộ, nhân vật lịch sử xuất thân từ nghề chài lưới, có chí hướng mộ đạo thiền đã trở thành quốc sư, là vị thần y vào kinh chữa bệnh lạ cho vua, đóng góp nhiều công trạng cho đất nước ở đầu triều Lý; di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia chùa Phúc Thắng, xã Song Lãng (Vũ Thư) thờ thiền sư Đỗ Đô - quốc sư triều Lý, dù không sinh ra ở đất Thái Bình nhưng từ bé đã theo cha mẹ đến đất Ngoại Lãng (nay là xã Song Lãng, huyện Vũ Thư) sinh sống. Ông là tổ thứ 11, đời thứ 3 của phái Thảo Đường do vua Lý Thánh Tông sáng lập, được suy tôn Giáo chủ phái Hoàng Giang... 

Thế kỷ XIII, trải qua giai đoạn phát triển khá toàn diện bởi chính sách khuyến nông của nhà Lý, Thái Bình không chỉ là đất dấy nghiệp của nhà Trần mà còn là địa bàn chiến lược quan trọng, nơi tuyển dụng đinh tráng từ các làng xã thuộc lộ phủ Long Hưng, Kiến Xương vào các đội quân túc vệ tin cẩn bảo vệ kinh đô, đồng thời tham gia các cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông, ngăn chặn bước chân xâm lược của kẻ thù. Rất nhiều địa danh, dấu tích và những câu chuyện cảm động về sự ủng hộ hết lòng của nhân dân, sự sát cánh quân dân cùng đánh giặc trên đất Thái Bình vẫn còn được lưu giữ đến ngày nay. Trên đất Ngự Thiên - Long Hưng, muôn dân trăm họ đã được chứng kiến lễ dâng tù binh mừng chiến thắng tại lăng miếu các vua Trần. Tại đây, vua Trần Nhân Tông đã cảm kích thốt lên câu thơ bất hủ: “Xã tắc lưỡng hồi lao thạch mã /Sơn hà thiên cổ điện kim âu” (Xã tắc hai phen chồn ngựa đá/ Non sông nghìn thuở vững âu vàng). 

Đầu thế kỷ XV, khi đất nước rơi vào ách đô hộ của nhà Minh, hàng loạt cuộc nổi dậy chống giặc nổ ra liên tục trên đất Thái Bình, bất chấp mọi thủ đoạn đàn áp tàn bạo của kẻ thù. Những đóng góp, hy sinh của con người nơi đây cùng cả nước đã lập nên thắng lợi trọn vẹn đánh đuổi hoàn toàn giặc Minh ra khỏi bờ cõi đất nước. Thế kỷ XVIII, Thái Bình lại sôi sục với hàng loạt cuộc nổi dậy chống triều đình phong kiến Lê - Trịnh đã quá mục ruỗng. Trong đó, cuộc khởi nghĩa nông dân do thủ lĩnh Hoàng Công Chất, người làng Hoàng Xá, xã Nguyên Xá (Vũ Thư) đứng đầu có phạm vi hoạt động rộng, liên kết nhiều lực lượng nổi dậy và có thời gian kéo dài suốt từ năm 1739 - 1764. Đến năm 1785, đông đảo nông dân vùng phía Bắc tỉnh lại một phen nổi dậy dưới ngọn cờ khởi nghĩa của Nguyễn Sơn, người làng Bứa, xã Hồng Việt (Đông Hưng) mở đường cho quân Tây Sơn kéo ra Bắc quét sạch bộ máy cai trị của Lê - Trịnh trên toàn bộ vùng đồng bằng Bắc Bộ. 

Thế kỷ XIX, dưới triều Nguyễn, ngọn lửa nông dân chống triều đình phong kiến phản động bùng lên dữ dội. Lớn nhất trong các cuộc khởi nghĩa nông dân ở Bắc Hà khi đó là cuộc nổi dậy của nông dân Thái Bình do Phan Bá Vành, người làng Minh Giám, xã Vũ Bình (Kiến Xương) làm thủ lĩnh. Hoạt động của nghĩa quân lan rộng khắp các vùng từ Thái Bình, Nam Định, Hải Dương, Hưng Yên, Kiến An cho đến Quảng Yên ở mạn Đông Bắc và kéo dài từ năm 1811 - 1827. Dũng khí của thủ lĩnh Phan Bá Vành và các tướng sĩ đã viết nên trang sử oanh liệt của cuộc tranh đấu anh hùng thuộc tầng lớp nông dân dưới thời phong kiến lưu truyền đến muôn đời sau. 

Với vị trí trọng yếu cửa ngõ, song song với quá trình đấu tranh chinh phục, cải tạo thiên nhiên, suốt chiều dài lịch sử các triều đại phong kiến, mảnh đất Thái Bình phải đương đầu với quân xâm lược. Từ quá trình bảo vệ quê hương, đất nước mà con người nơi đây lập nên bao kỳ tích trong các cuộc đấu tranh cách mạng. Đồng thời, hun đúc nên tình yêu quê hương tha thiết, ý chí quyết tâm bảo vệ quê hương, đất nước mỗi khi có thế lực xâm lược và trở thành truyền thống bất khuất, kiên cường, yêu nước, chống giặc ngoại xâm của đất và người Thái Bình. 

Tú Anh