Các loại hình di tích của Thái Bình phong phú, đa dạng, trải dài từ thời tiền sử đến các di tích cách mạng kháng chiến ở thời hiện đại. Cùng với những loại hình di tích này là những di tích kiến trúc nghệ thuật, di tích lịch sử các danh nhân. Đó là những di sản văn hóa vô giá về người Thái Bình - đất Thái Bình. 

Những di tích thời tiền sử đã minh chứng là vào thời kỳ đồ đồng cách ngày nay xấp xỉ 3.000 năm, trên các dải đất cổ của Thái Bình đã có cư dân sinh sống. Đó là những mũi tên đồng, những mũi giáo kiểu Đông Sơn phát hiện được ở thị trấn Diêm Điền (Thái Thụy), Quỳnh Xá (Quỳnh Phụ) và trống đồng Đông Sơn ở Minh Tân (Hưng Hà) có niên đại chừng khoảng 2.500 năm. Di chỉ gốm “Đường Cồ” và di chỉ đường Con Nhạn (Quỳnh Phụ) với những hiện vật tiêu biểu cho sơ kỳ thời đại đồ sắt đã cho thấy vào cuối thời kỳ đồng thau, đầu thời kỳ đồ sắt đã có các lớp cư dân sinh sống ở cả các vùng đất cao và vùng đất trũng ở Thái Bình. Những địa danh dân gian gắn với “gò”, “đường”, “đống”, “mả” tập trung chủ yếu ở các huyện Hưng Hà, Quỳnh Phụ, Đông Hưng và Thụy Anh, Thư Trì (cũ) là nơi cư trú, là khu mộ của người Việt cổ. Tại An Khê (Quỳnh Phụ), Đông Các (Đông Hưng), Kim Trung (Hưng Hà), Thụy Hồng, nay thuộc Hồng Dũng (Thái Thụy) đã phát hiện thấy những quan tài hình thuyền là tục chôn cất của người Việt vào đầu Công nguyên. Thái Bình cũng có khá nhiều di tích thờ những nhân vật thời Hùng Vương như: Đền Chòi, đền Cả (Thái Thụy); đền Ngọc Quế (Quỳnh Phụ); đền Hộ (Kiến Xương); đình Lưu (Đông Hưng); đình Xuân Trúc, đình Nham Lang (Hưng Hà)... 

Thái Bình có không dưới 20 di tích thờ Hai Bà Trưng hoặc tướng lĩnh của Hai Bà. Tiêu biểu nhất là đền Tiên La (Hưng Hà). Cận kề với đền Tiên La là đền Buộm, đền Rẫy. Cách vài quãng đồng là cụm đình, chùa xã Hòa Tiến. Đình Hiệp Lực, đền Xích Bích (Quỳnh Phụ), đình và đền Bổng Điền, đình Mĩ Bổng (Vũ Thư), đền Vô Hối (Thái Thụy), đền Hai Bà Trưng (thành phố Thái Bình)… 

Di tích về thời Tiền Lý ở Thái Bình khá phong phú, đa phần là những di tích gắn với căn cứ của cuộc khởi nghĩa Lý Bí chống giặc Lương. Đó là những di tích thờ vợ vua Lý Bí (Hoàng hậu Đỗ Thị Khương), thờ Triệu Quang Phục và các danh tướng của Lý Bí. Những di tích này trải rộng ở nhiều địa bàn trong tỉnh. Tiêu biểu là: đình Tử Các - miếu Đồn, đình Các Đông, miếu Ba Thôn, chùa Hưng Quốc, từ và chùa Hoành Sơn (Thái Thụy), miếu Hai Thôn, đình Gia Lạc (Vũ Thư), đền và miếu Hậu Trung, Hậu Thượng, đình và chùa Cần (Đông Hưng), đình và đền Cổ Trai (Hưng Hà), đình Luật Nội, Luật Ngoại, đền Bạt Trung Ngoại (Kiến Xương)... 

Những di tích về thời Đinh có đình Trần Lãm, đền Quan, từ đường thờ Bùi Quang Dũng (thành phố Thái Bình), đình Khả (Hưng Hà), miếu Ba Thôn, chùa Hưng Quốc (Thái Thụy), miếu Bắc (Đông Hưng)... là những nơi thờ các tướng lĩnh có công dẹp loạn 12 sứ quân, phò giúp Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi hoàng đế. 

Các di tích về thời Lý đã phản ánh những đóng góp của người và đất Thái Bình trong sự nghiệp chống ngoại xâm, xây dựng vương triều Lý và những di tích về các vị quốc sư đã hoằng dương Phật pháp trên đất Thái Bình. Đó là đình và chùa làng Lưu Xá, miếu và chùa làng Riệc, chùa Hú (Hưng Hà), đình Tiến Trật (Đông Hưng), đền Thượng và chùa Phúc Thắng, chùa Keo, chùa Phượng Vũ (Vũ Thư), cụm di tích đình đền chùa làng La Vân, làng Lộng Khê (Quỳnh Phụ)... 

Nhà Trần sáng nghiệp đế vương từ đất Thái Bình và đã tựa dựa vào miền quê này để hưng nghiệp, giữ nghiệp nên những di tích về thời Trần chiếm tỷ lệ cao trong tổng số di tích lịch sử văn hóa ở Thái Bình. Những di tích về thời Trần đã phản ánh khá rõ những cống hiến của người và đất Thái Bình với sự nghiệp thời Trần. Ngoài đền thờ và khu lăng mộ các vua Trần (Hưng Hà) đã được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt còn có hàng trăm di tích về thời Trần ở Thái Bình đã được xếp hạng di tích quốc gia hoặc di tích cấp tỉnh. Tiêu biểu như đình và lăng mộ Trần Thủ Độ, Trần Thị Dung (Hưng Hà), khu di tích Lưu Đồn, Vạn Đồn, Tu Trình, đền Hét (Thái Thụy), đền A Sào, đền Ngọc Quế (Quỳnh Phụ), lăng Thái bảo Đỗ Tử Bình (Đông Hưng)... 

Di tích về thời Lê sơ tiêu biểu như Đốc Hổ Điện và đền thờ Hoàng hậu Ngô Thị Ngọc Giao (Vũ Thư), đình Đông Linh (Quỳnh Phụ), Miếu Đông (Thái Thụy)... Thời Lê - Trịnh có những di tích về các cuộc khởi nghĩa nông dân như từ đường thờ Hoàng Công Chất, đình Dũng Thúy (Vũ Thư), đền Hạ Đồng (Thái Thụy), đình Phương Xá (Đông Hưng)... Thời Tây Sơn có di tích từ đường thờ Nguyễn Kim Nho (Vũ Thư), từ đường thờ Nguyễn Sơn (Đông Hưng)... 

Di tích về thời Nguyễn chiếm tỷ lệ khá cao. Ngoài các di tích thờ Phan Bá Vành, lãnh tụ khởi nghĩa nông dân như đền thờ tại làng Minh Giám, đình Lai Vi, đình Bình Trật (Kiến Xương), đình Tổ (Tiền Hải) còn là những di tích tưởng niệm các sĩ phu yêu nước chống thực dân Pháp như từ đường thờ Phạm Thế Hiển (Thái Thụy), từ đường thờ Nguyễn Mậu Kiến (Kiến Xương) và nhiều hơn cả là các di tích tưởng niệm những thủ lĩnh trong phong trào Cần vương chống Pháp. Đó là từ đường và phần mộ Nguyễn Quang Bích, từ đường Bùi Viện (Tiền Hải), từ đường thờ Tạ Hiện (Thái Thụy) cùng những di tích tưởng niệm cơ sở hoạt động của Tạ Hiện như đình Các Đông (Thái Thụy), từ đường thờ Đào Vũ Thường, đình Bình Cách (Đông Hưng), đình Tò (Quỳnh Phụ)... Đình, chùa Hoàng Nông (Hưng Hà) thờ thủ lĩnh Bang Tốn, từ đường thờ Phạm Huy Quang (Đông Hưng) cùng những di tích tưởng niệm căn cứ hoạt động của ông như chùa và miếu Bình Cách (Đông Hưng), miếu An Tràng (Quỳnh Phụ)... Chùa Lãng Đông (Kiến Xương) tưởng niệm phong trào kháng Pháp do sư Thụ trụ trì chùa này lãnh đạo. Đền và chùa Bách Thuận (Vũ Thư) tưởng niệm phong trào kháng Pháp do Đào Văn Bình lãnh đạo... 

Thái Bình là một trong những địa phương có nhiều di tích lịch sử cách mạng và kháng chiến. Có thể điểm đến một số di tích phản ánh những dấu son lịch sử: Trường Vị Sĩ (Hưng Hà), nhà thờ Phạm Quang Lịch (Kiến Xương), đình Nho Lâm - Thanh Giám, chùa Chung - Mả Bụt (Tiền Hải), khu lưu niệm đồng chí Nguyễn Đức Cảnh (Thái Thụy), làng kháng chiến Nguyên Xá và nghĩa trang liệt sĩ huyện Đông Hưng, khu lưu niệm Bác Hồ ở xã Tân Hòa (Vũ Thư), đền thờ Bác Hồ ở xã Nam Cường (Tiền Hải)… 

Di tích về những bậc đại khoa là ở từ đường hoặc đền thờ còn lưu giữ được. Ví như đền Quan Trạng (Hưng Hà) thờ Trạng nguyên Phạm Đôn Lễ, từ đường họ Đỗ thờ Trạng nguyên Đỗ Lý Khiêm (Vũ Thư), từ đường họ Lê (Hưng Hà) thờ cha con Tiến sĩ Lê Trọng Thứ, Tam nguyên Bảng nhãn Lê Quý Đôn, từ đường họ Đỗ (Quỳnh Phụ) thờ 6 vị đại khoa của họ này. Cũng thuộc loại hình di tích lịch sử các danh nhân là hàng chục đình, đền, chùa, lăng thờ Nguyễn Công Trứ, người có công khai khẩn lập huyện Tiền Hải. Ngoài ra còn có các di tích thờ tổ nghề như phủ Chúa Muối thờ tổ nghề muối, từ Giành thờ tổ nghề đan giành (Thái Thụy), đền thờ tổ nghề chạm bạc, đền thờ tổ nghề gai vó (Kiến Xương), đền thờ tổ nghề bánh cáy (Đông Hưng)… 

Trong tổng số di tích lịch sử hiện còn ở Thái Bình có khoảng 20% là di tích kiến trúc nghệ thuật, trong đó có một số còn lưu giữ được kiến trúc thời Lê. Ngoài chùa Keo đã được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt còn có đình An Cố (Thái Thụy), chùa Cổ Tuyết (Quỳnh Phụ), chùa Cần (Đông Hưng)… Những di tích kiến trúc nghệ thuật vào thời Nguyễn có thể điểm đến: Đình Tử Các, đình Phất Lộc, đền Chòi, chùa Bến, chùa Chỉ Bồ, từ đường Nghiêm Vũ Đẳng (Thái Thụy); đình đền chùa La Vân, đình Đông Linh, đình Đá An Hiệp, đền Đồng Bằng, miếu Hòe Thị, miếu Hoàng Bà, chùa Phương Quả (Quỳnh Phụ); đền Tiên La, đình Khả, đình chùa Hú, đình chùa Cổ Trai (Hưng Hà); đình chùa miếu Bình Cách, đình chùa Thượng Liệt, đình chùa Kênh, đình Lưu, chùa Đọ, chùa Bơn, từ đường Phạm Huy Quang (Đông Hưng); đền Đồng Xâm, đình Thượng Phúc, đình Bình Trật (Kiến Xương); miếu Hai Thôn, đình Thuận An (Vũ Thư); đình Đông Quách (Tiền Hải), chùa Trừng Mại (thành phố Thái Bình)… 

Các di tích lịch sử văn hóa, lịch sử cách mạng và kháng chiến trên địa bàn tỉnh được phân bố tương đối tập trung và hình thành một số cụm, tạo thuận lợi cho việc thiết lập các tour, tuyến du lịch văn hóa, vốn là thế mạnh để phát triển ngành kinh tế không khói ở Thái Bình. 

Nguyễn Thanh

(Vũ Quý, Kiến Xương)