Với thành tích “không lập tề, không làm tay sai cho giặc, không đi lính ngụy” và “đánh được giặc, giữ được làng, tăng gia sản xuất được”, năm 1952 làng Nguyên Xá (huyện Tiên Hưng, nay là xã Nguyên Xá, huyện Ðông Hưng) đã vinh dự được Chủ tịch Hồ Chí Minh tặng cờ “Nguyên Xá - làng kiểu mẫu”. Ðến năm 1972, Nguyên Xá được Ðảng, Nhà nước phong tặng danh hiệu cao quý Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân vì có thành tích xuất sắc trong 2 cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Phát huy truyền thống một miền quê anh hùng, cán bộ, đảng viên và nhân dân Nguyên Xá đang ra sức thi đua xây dựng quê hương sớm trở thành xã nông thôn mới.

Nguyên Xá - làng kiểu mẫu

Nguyên Xá xưa mang tên nôm giản dị làng Nguyễn. Làng Nguyễn nằm ở ngã ba sông, nơi đường 10 và đường 39 gặp nhau, cạnh cầu Nguyễn có một vị trí quan trọng về giao thông và quân sự nên khi giặc Pháp tràn về chiếm đóng Thái Bình, chúng đã lập một hệ thống đồn bốt dày đặc ven đường 10, mở nhiều trận càn lớn đánh vào vùng du kích Tiên - Duyên - Hưng (3 huyện phía Bắc tỉnh). Nguyên Xá lọt vào giữa vòng vây của 14 vị trí chiếm cứ của giặc, phải đương đầu với giặc ngay từ trận càn đầu tiên.

Thấm nhuần lời dạy của Bác Hồ “Thà hy sinh tất cả chứ không chịu mất nước, không chịu làm nô lệ”, nhân dân và lực lượng du kích làng Nguyễn dưới sự lãnh đạo của Ðảng đã đứng lên với khí phách “Khó khăn nào cũng vượt qua, kẻ thù nào cũng đánh thắng”, tạo cho làng xã một thế chiến đấu vững chãi - pháo đài bất khả xâm phạm. Cuộc chiến đấu của nhân dân Nguyên Xá gian khổ mà anh dũng đã làm thất bại chính sách “giết sạch, đốt sạch, phá sạch” nhằm triệt hạ làng Nguyễn, buộc giặc Pháp phải tháo chạy, từ bỏ âm mưu bình định vùng Ðồng bằng Liên khu 3, góp phần cùng quân và dân cả nước làm nên một Ðiện Biên Phủ lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu.

Gần đến ngày kỷ niệm 60 năm Chiến thắng Ðiện Biên Phủ (7/5/1954 - 7/5/2014) chúng tôi trở lại thăm làng kháng chiến Nguyên Xá, nghe các cựu du kích năm xưa hồi tưởng những năm tháng hào hùng đánh giặc, giữ làng mà ngưỡng mộ những người nông dân chân đất, áo nâu sản xuất giỏi, đánh giặc giỏi, đưa Nguyên Xá trở thành địa phương dẫn đầu cả tỉnh về phong trào dân quân, du kích suốt 30 năm chiến tranh giữ nước, dẫn đầu về năng suất lúa.

Là một trong 487 dân quân, du kích làng Nguyễn năm xưa, ông Nguyễn Quang Quý nay đã 84 tuổi đời, 58 năm tuổi Ðảng như đang được sống lại những ngày tham gia Ðội thiếu niên công tác đảm nhận nhiệm vụ liên lạc và công báo. Ban ngày ông cùng các bạn chăn trâu, cắt cỏ và nghe ngóng tình hình địch ở bốt cầu Nguyễn và bốt Gòi Bái báo lên Huyện đội, ban đêm bò vào bốt dò và khóa các bãi mìn để bộ đội đánh bốt an toàn; tham gia mài bừa cùn, dao mẻ, vỏ đạn, vỏ mìn, chặt tre làm bàn chông đặt khắp các thôn, gài mìn chặn xe gây cho địch nhiều thiệt hại. Vì thế, quân địch rất “ớn” với du kích và bộ đội làng Nguyễn.

Bất kể đêm hay ngày, trời nắng hay mưa, Nguyễn Quang Quý vẫn cùng bộ đội, dân quân, du kích và bà con đào hào, đắp lũy, trồng tre… xây dựng làng kháng chiến. Ðịch muốn vào làng phải qua con ngòi sâu rồi đến dậu tre dày, lũy đất cao, 13.224 mét giao thông hào bao quanh làng, gần 25.000 hố cá nhân và hầm bí mật, qua 3 cổng làng và hơn chục cổng nhỏ vào các thôn đóng mở kiểu chống lên, hạ xuống có gài mìn, cài chốt, có người canh gác. Gia đình ông cùng dân làng tự nguyện quyên tiền, góp thóc mua 12 khẩu súng trường, 700 quả lựu đạn và 164 quả mìn.

Khi kể về sáng kiến của du kích Nguyên Xá cho người đi viễn tiêu để phát hiện địch từ xa, đôi mắt già nua của ông Quý như rực sáng. Cái cách đi viễn tiêu mà ông kể rất đơn giản nhưng hiệu quả cao: một người cầm đầu dây có buộc chùm vỏ ốc đi lên phía bốt địch, người kia cầm đầu dây còn lại nấp vào một chỗ, khi người bên trên phát hiện có địch ở bốt chuẩn bị đi càn thì giật dây báo động, người sau rút dây giấu đi và chạy nhanh về làng báo cho bộ đội, du kích và bà con chuẩn bị đánh trả, đưa người già, trẻ nhỏ ra nơi an toàn. Nhờ sáng kiến đó, Nguyên Xá đã đẩy lùi rất nhiều trận càn quy mô của địch.

Là 1 trong 7 thành viên của Ðội quân báo khi mới 15 tuổi, nay đã ở tuổi 80 nhưng ông Nguyễn Hữu Yến vẫn nhớ như in những trận chiến đấu oanh liệt của làng Nguyên Xá mà ông từng được tham gia, tiêu diệt 1.172 tên địch, làm bị thương 346 tên, bắt sống 198 tên, thu 573 khẩu súng, phá hỏng 12 xe các loại.

Một trong những trận đánh ác liệt nhất diễn ra mờ sáng ngày 17/2/1950, địch tập trung 400 quân, pháo bắn vãi đạn vào làng rồi hò nhau xông vào phá lũy. Ở trong làng, du kích vẫn bình tĩnh chờ địch đến gần mới giật mìn, ném lựu đạn, phóng lao và bắn tỉa làm một số tên chết ngay tại chỗ hoặc bị thương, buộc chúng phải rút ra xa, tới chiều không làm gì được chúng đành phải lui quân. Chiến thắng này đã làm thất bại kế hoạch “đánh nhanh, thắng nhanh” cùng âm mưu “truy diệt chủ lực” của địch.

Hai cựu du kích làng Nguyên Xá: Nguyễn Hữu Yến và Nguyễn Văn Thiện.

Cam go hơn nữa là trận chiến ngày 29/8/1950, địch huy động 2 tiểu đoàn quân cơ động và quân của 14 đồn bốt xung quanh lên tới 2.000 tên đánh vào Nguyên Xá. Phối hợp với trung đội bộ đội địa phương, 2 tiểu đội thuộc Ðại đội 88 (Trung đoàn 64), du kích Nguyên Xá đã kiên cường đánh trả. Sau 3 lần tấn công, địch vẫn không vào được làng, chúng phải bỏ Nguyên Xá tập trung đánh Phong Châu. Vào 15 giờ cùng ngày, theo kế hoạch, du kích Nguyên Xá bí mật ra khỏi làng chia làm hai mũi bất ngờ nổ súng đánh vào sườn địch.

Cùng lúc đó, tiếng kèn đồng của chiến sĩ du kích Nguyễn Huy Trù vang lên làm hiệu lệnh xung phong. Nhân dân trong vùng hò reo náo động, quân địch hoảng loạn bỏ chạy như ong vỡ tổ. Rồi suốt 5 ngày liền, từ 20 đến 25/2/1954, quân dân làng Nguyễn kiên cường chiến đấu với hàng nghìn tên địch, tiêu diệt và làm bị thương 38 tên, trong đó có 1 quan ba Pháp. Thắng lợi này đã chứng tỏ sự trưởng thành mau chóng của lực lượng bán vũ trang cơ sở, đánh dấu thời kỳ suy tàn của những binh đoàn cơ động Pháp, tạo tiền đề cho chiến thắng Ðiện Biên Phủ ngày 7/5/1954.

Không chỉ giỏi dùng mã tấu và cầm súng đánh giặc giữ làng, nhân dân Nguyên Xá còn vững tay cày, hăng hái thi đua lao động sản xuất, đưa Nguyên Xá trở thành xã đầu tiên đạt năng suất lúa cao nhất tỉnh 6,547 tấn/ha, vừa tự túc lương thực, vừa có điều kiện cung cấp, chi viện cho tiền tuyến đánh giặc. Trong hội nghị toàn quân tháng 4/1952, Nguyên Xá đã vinh dự được Chủ tịch Hồ Chí Minh tặng cờ “Nguyên Xá - làng kiểu mẫu”.

Trong những năm kháng chiến chống Mỹ, dân quân, du kích Nguyên Xá đã bắn rơi 2 máy bay Mỹ (1 chiếc E4H và 1 chiếc AD6). Hàng nghìn người con ưu tú của Nguyên Xá đã “Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước”, cùng nhân dân cả nước đập tan âm mưu đưa miền Bắc trở về thời kỳ đồ đá của đế quốc Mỹ.

Với truyền thống đấu tranh anh dũng, kiên cường, sự hy sinh không tiếc máu xương, cán bộ và nhân dân Nguyên Xá đã được Ðảng, Nhà nước tặng thưởng danh hiệu cao quý: Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân.

Thi đua xây dựng nông thôn mới

Ðất nước hòa bình, non sông thu về một mối, dưới sự lãnh đạo của Ðảng, cấp ủy, chính quyền và nhân dân Nguyên Xá luôn trung thành, kiên định với mục tiêu độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, ra sức phát huy truyền thống của quê hương, không ngừng nỗ lực vượt mọi khó khăn, thử thách, phấn đấu xây dựng Nguyên Xá sớm trở thành xã nông thôn mới.

Nói về những thành tựu xây dựng Nguyên Xá trong thời bình, đặc biệt là những hoạt động hưởng ứng phong trào thi đua “Cả nước chung sức xây dựng nông thôn mới”, đồng chí Nguyễn Hữu Viên, Phó Chủ tịch UBND xã khẳng định: Ðến nay, Nguyên Xá vẫn là xã đi đầu trên tất cả mọi lĩnh vực của đời sống.

Là xã nằm trong tốp dẫn đầu về năng suất lúa của huyện Ðông Hưng; có ngành nghề tiểu thủ công nghiệp phát triển, nổi tiếng nhất là nghề làm bánh cáy, kẹo lạc, bánh dày đỗ, chế biến lương thực, cơ khí…, tạo việc làm cho trên 3.000 lao động trong và ngoài xã với mức thu nhập bình quân từ 3 - 3,5 triệu đồng/người/tháng. Hiện nay xã đang tập trung xây dựng thương hiệu bánh cáy làng Nguyễn. Mức thu nhập bình quân đầu người của Nguyên Xá đã đạt 24 triệu đồng/năm; tỷ lệ hộ nghèo giảm còn 5,29%.

Nguyên Xá là một trong những cái nôi của nghệ thuật rối nước hấp dẫn. Rối nước Nguyên Xá có mặt ở Thủ đô Hà Nội ngay sau ngày miền Bắc hoàn toàn giải phóng. Chú Tễu làng Nguyễn đã vinh dự đại diện cho Việt Namon> đi biểu diễn ở nhiều nước trên thế giới. Hiện toàn tỉnh chỉ có Nguyên Xá là còn duy trì 1 phường rối khoảng 40 người, thường xuyên đi biểu diễn phục vụ khán giả trong và ngoài nước. Nguyên Xá cũng là cái nôi của những làn điệu chèo mượt mà, đằm thắm. Cả hai loại hình nghệ thuật độc đáo đó vẫn được Ðảng bộ, chính quyền và nhân dân Nguyên Xá lưu giữ, ngày càng phát huy, làm đậm đà thêm bản sắc văn hóa Việt, tâm hồn Việt.

Tích cực hưởng ứng phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, mỗi năm Nguyên Xá có từ 70 - 75% gia đình đạt danh hiệu “Gia đình văn hóa”. Các trường học đều đạt chuẩn quốc gia giai đoạn I, đang phấn đấu đạt chuẩn giai đoạn II. 70% học sinh tốt nghiệp THCS đỗ vào THPT hệ chính quy. Do làm tốt công tác vệ sinh môi trường nên dù là xã đa nghề nhưng Nguyên Xá vẫn luôn xanh, sạch, đẹp. Công tác chăm sóc sức khỏe nhân dân, lĩnh vực lao động, thương binh và xã hội được chú trọng làm tốt. An ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội được bảo đảm. Năm nào xã cũng đạt và vượt chỉ tiêu tuyển quân. Tuy không phải là xã được chọn làm điểm xây dựng nông thôn mới nhưng với sự chỉ đạo sát sao của cấp ủy, chính quyền, sự đồng thuận và hưởng ứng tích cực của người dân, đến nay Nguyên Xá đã đạt 13/19 tiêu chí, 6 tiêu chí còn lại phấn đấu sẽ hoàn thành trong năm 2015.

Trở về Nguyên Xá hôm nay, được cùng các cựu du kích sống lại những ngày tháng hào hùng, anh dũng, thăm tượng đài du kích làng Nguyễn, nghĩa trang liệt sĩ Ðại Nghĩa Ðông Hưng quy mô cấp quốc gia, tận mắt chứng kiến không khí hăng say thi đua lao động sản xuất và xây dựng nông thôn mới mới thấy truyền thống cách mạng vẻ vang của làng kháng chiến, làng kiểu mẫu năm xưa vẫn được Ðảng bộ, chính quyền và nhân dân nơi đây gìn giữ, phát huy trong tiến trình cùng toàn tỉnh và cả nước đẩy mạnh sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa.

Đỗ Hiền