Làng Nho Lâm và Thanh Giám (xã Đông Lâm, Tiền Hải) là một trong những nơi thành lập chi bộ đảng đầu tiên ở huyện Tiền Hải. Có số đảng viên đông, các đoàn thể mạnh nên vào đầu năm 1930, làng Nho Lâm cùng với làng Thanh Giám và làng Đông Cao (xã Tây Tiến) được Thường vụ tỉnh Thái Bình chọn là nơi xung kích mở đầu cho cuộc biểu tình của nông dân nhằm ủng hộ cao trào Xô Viết Nghệ Tĩnh và ra yêu sách đòi chính quyền trả lại tiền đào sông Cốc Giang, giảm sưu thuế, phá bỏ việc bắt muối, bắt rượu…

Ngày 7/10/1930, Thường vụ tỉnh Thái Bình họp tại nhà cụ Vũ Nhu (Bí thư Chi bộ làng Nho Lâm), đến ngày 11/10 tiếp tục bí mật tổ chức cuộc họp “khoán đại hội nghi” nhằm phân công, phân nhiệm và hiệu triệu quần chúng đứng lên biểu tình. Cụ Phan Ái (người làng Nho Lâm) là người được giao trực tiếp chỉ huy cuộc biểu tình của cả 3 làng Nho Lâm, Thanh Giám và Đông Cao.

Cụ Phan Ái sinh ra trong một gia đình có truyền thống hiếu học, lớn lên trở thành thầy giáo dạy học ở các tổng trong huyện. Do được giác ngộ cách mạng sớm nên năm 1929 cụ được kết nạp vào Hội Thanh niên Cách mạng đồng chí; đến năm 1930 trở thành đảng viên Đảng Cộng sản Đông Dương. Vừa dạy học cụ vừa làm công tác tuyên truyền, vận động quần chúng tích cực đấu tranh chống chính quyền phong kiến và thực dân Pháp. Khi cuộc biểu tình của nông dân Tiền Hải nổ ra, cụ Phan Ái được phân công phụ trách làng Nho Lâm và là người trực tiếp chỉ huy cuộc biểu tình vào rạng sáng ngày 14/10/1930. Trước cổng huyện đường, cụ là người đứng lên diễn thuyết đòi thực dân Pháp và chính quyền phong kiến không được đụng đến công - nông Nghệ Tĩnh, phải trả lại tiền đào sông Cốc Giang, giảm sưu thuế, không được bắt muối, bắt rượu, ủng hộ Liên bang Xô Viết… và kêu gọi quần chúng siết chặt đội ngũ, quyết chí đấu tranh, khi nào chính quyền đáp ứng yêu cầu thì mới giải tán.

Ông Lương Văn Bang, một lão thành cách mạng ở làng Nho Lâm kể lại: Cuộc biểu tình sau đó bị đàn áp đẫm máu, chính quyền thực dân đưa quân khố xanh về lùng sục, bắt bớ, đánh đập và thiêu rụi hàng trăm nóc nhà của 3 làng Nho Lâm, Thanh Giám và Đông Cao. Riêng cụ Phan Ái bị chúng dùng dây thép treo ngược lên cây thị phía tây đình, tra tấn rất dã man, chết đi sống lại nhiều lần nhưng cụ vẫn dõng dạc tuyên bố: “Tất cả công việc đều do tao lãnh đạo, tao chỉ huy, việc chúng tao làm là chính nghĩa, chúng mày không cần phải hỏi lôi thôi…”.

Không làm lung lay, nhụt khí phách của người chiến sĩ cộng sản kiên trung, sau đó bọn thực dân, phong kiến cho quân lính về bắt bố đẻ của cụ là cụ Phan Ân bỏ tù một năm và mẹ đẻ của cụ là cụ Nguyễn Thị Tú bỏ tù sáu tháng tại nhà giam Thái Bình. Em trai cụ là Phan Văn Trưng cũng bị bắt giam ở nhà tù Hỏa Lò và hy sinh ở đó. Cụ Phan Ái bị chúng bắt giam ở Thái Bình, sau đó đưa lên Hỏa Lò rồi bị đày đi Côn Đảo. Dùng mọi thủ đoạn nhằm mua chuộc, dụ dỗ không được chúng ra sức tra tấn dã man, đóng đinh vào mười đầu ngón chân, cuốn giẻ tẩm xăng mười đầu ngón tay nhưng cụ vẫn nhất quyết không khai. Trong thời gian ở tù, người chiến sĩ cộng sản Phan Ái vẫn tiếp tục vận động anh chị em đấu tranh thả tự do cho người vô tội và đòi quyền lợi cho dân cày.

Đến năm 1933, cụ Phan Ái cùng một số chiến sĩ tử tù Côn Đảo tổ chức vượt ngục nhưng không thành, bị cai ngục bắt, tiếp tục giam cầm và tra tấn cho đến chết. Tuy sau đó có bị chìm xuống do khủng bố, đàn áp hèn hạ nhưng cuộc biểu tình của nông dân Tiền Hải như có thêm một nhát búa, một mũi liềm moi sâu vào tim óc kẻ thù; có ý nghĩa to lớn, ảnh hưởng sâu rộng và là tiền đề cho cuộc cách mạng tiếp theo dưới sự lãnh đạo của Đảng.

85 năm đã trôi qua, dưới mái đình Nho Lâm cổ kính, các thế hệ người dân Đông Lâm vẫn hay kể cho nhau nghe về cuộc biểu tình lưu huyết năm xưa; về sự đấu tranh anh dũng của các bậc tiền nhân; về sự hy của người chỉ huy Phan Ái như một lời nhắc nhở cần phải nỗ lực phấn đấu hơn nữa để xứng đáng là quê hương cách mạng 14/10. 

Ông Phan Đình Thi cho biết thêm, đến nay, gia đình ông đã có năm thế hệ cống hiến và hy sinh cho cách mạng. Noi gương các bậc tiền nhân, dòng họ Phan luôn gương mẫu, chấp hành tốt các chủ trương, chính sách, pháp luật của Đảng và Nhà nước. Hiện nay riêng gia đình ông có 3 liệt sĩ, 3 người được phong lão thành cách mạng, có 1 Bà mẹ Việt Nam anh hùng. Năm 2014, ông nội của ông là cụ Phan Ái vinh dự được truy tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân.

Duy Tùng

(Hội Nhà báo tỉnh)