Ông Nguyễn Đức Mân, cháu ruột lãnh tụ Nguyễn Đức Cảnh ở thị trấn Diêm Điền bồi hồi kể cho nghe huyền tích về cái giếng cổ trong khuôn viên gia đình cụ cử, chuyện rằng: Hồi đầu thế kỷ XX, cụ cử cho người đào giếng lấy nước dùng, cái giếng nằm ngay mép bờ bãi bồi, phía trước là biển cả mênh mông (nay đã cách xa chừng vài trăm mét do bồi đắp), xung quanh, nước mặn tràn vào tạo thành vùng nước lợ nhưng nước giếng vẫn trong xanh. Điều lạ lùng là nước giếng không bị nhiễm mặn vẫn mát ngọt cho đến tận bây giờ.

Làng Diêm Điền quê hương của lãnh tụ Nguyễn Đức Cảnh xưa kia sống rất cơ cực. Dưới ách đô hộ của thực dân, phong kiến, người dân làng phải làm đủ mọi nghề để kiếm sống như đánh cá, làm muối, trồng dâu nuôi tằm, buôn thúng, bán mẹt quần quật quanh năm mà vẫn đói khổ. Ông, bà cử Tiết sinh hạ được bốn người con, Nguyễn Đức Cảnh là con thứ ba. Từ lúc lọt lòng mẹ, Nguyễn Đức Cảnh đã được nuôi dưỡng và tắm mát trong làn nước ngọt lành ở giếng nước của làng. Không biết có phải chính những giọt nước giếng ngọt ngào, mát trong như lời ru của mẹ mà khi lớn lên, Nguyễn Đức Cảnh tỏ ra là người có chí khí, thông minh, chăm chỉ và ngoan ngoãn. Được đi học, Nguyễn Đức Cảnh luôn xếp nhất lớp, được thầy dạy và bạn bè quý mến.

Người trong làng vẫn còn lưu truyền những câu chuyện nghe như trong huyền thoại gắn liền với những lễ hội không kém phần đặc sắc của người dân nơi "đầu sóng, ngọn gió" như lễ tế thủy thần; tế bà Chúa Muối; tục rước nước và múa ông Đùng, bà Đà... ở huyện ven biển Thái Thụy. Tương truyền, thời tiền Lý (Lý Nam Đế 503 - 548) những làng ven biển, ven sông hoặc nơi có hồ rộng ở vùng hạ lưu sông Diêm Hộ thường tổ chức bơi chải trong những ngày lễ hội truyền thống. Lưu truyền: vào một đêm tối trời bỗng nhiên có hai chiếc thuyền rồng ở dưới sông Diêm Hộ nổi lên, quân trên thuyền reo hò ầm ĩ. Lý Bôn tưởng giặc đến đánh úp bèn vội hô ba quân nghênh chiến. Bất ngờ trên thuyền có tiếng hô to, tự xưng là Thủy Thần đến giúp đỡ Lý Bôn đánh giặc. Quả nhiên, ngày hôm sau, thủy binh của Lý Bôn đánh tan quân Lương. Cảm kích bởi tinh thần chiến đấu chống giặc ngoại xâm mà ngay đến Thủy Thần cũng sẵn sàng xung trận, Lý Bôn cho phép dân chúng tổ chức lễ hội bơi chải (có nơi tổ chức vào ban đêm) để tế Thủy Thần.

Lễ hội bơi chải xưa của làng Diêm Điền là cuộc đua thể hiện tài năng hết mình của các chàng trai thành thạo nghề sông nước để trình diễn cho Thủy Thần tham quan, cầu mong thần phù trợ trong công việc đi biển thuận lợi may mắn, mang lại cuộc sống no đủ cho dân làng cũng là "món quà" dâng lên Lý Nam Đế để tưởng nhớ công ơn của vị vua tiền Lý đã có công lao dẹp tan giặc Lương, giữ yên bờ cõi. Theo truyền khẩu, nếu năm nào không tổ chức lễ hội bơi chải, ngay lập tức Thủy Thần nổi giận và năm đó hạn hán, thiên tai xảy đến. Không biết tự bao giờ, người dân Diêm Điền vẫn còn lưu truyền câu tục ngữ: "Sóng cửa Trà (cửa sông Trà Lý), ma cửa Hộ (cửa sông Diêm Hộ)". Theo tư liệu điền dã, làng Diêm Điền có chiều dài khoảng 1km và được bao bọc 3 phía bởi sông Cống Ngoại về phía tây, sông Cống Mới phía đông đặc biệt phía nam là dòng Diêm Hộ chảy qua trước làng rồi đổ ra biển. Tục bơi chải của làng gắn liền với nghề đi biển đánh bắt hải sản và vận tải đường biển nên người dân thường sùng bái Thủy Thần, thường niên mở hội tế lễ Thủy Thần. Theo các bậc tiền nhân kể lại rằng trước năm 1945 làng còn có chùa và đình, trước khi bơi phải đến tế Thủy Thần ở đình Trung vào sáng ngày 10 tháng Giêng hằng năm. Tục bơi chải quy định: cả làng gồm có 5 đội bơi đại diện cho 5 xóm (xóm Hậu, xóm Tiền, xóm Tả, xóm Hữu và xóm Trung), mỗi đội 20 người có 9 cặp bơi, một người cầm lái và một người đánh mõ hô nhịp. Vật tế lễ dâng lên Thủy Thần là một con cá vược lớn còn tươi, đặt trên chiếc mâm đồng, phía dưới trải tấm lụa màu trắng. Mỗi đội cử một đại biểu bưng lễ vật đặt trên bàn thờ. Người đại diện của mỗi xóm thường là bậc huynh trưởng, gia đình phải đủ con trai, con gái, phúc hậu (là con cháu của các bậc tiên hiền có công lao khai phá, lập xóm mở làng) với trang phục truyền thống, quần áo dài thụng màu xanh, đội khăn xếp màu đen, đi giày. Tham gia tế Thủy Thần gồm một chủ tế, 4 bồi tế, 12 quan viên. Chủ tế mặc áo dài màu xanh, khăn xếp màu đen, hai bên tả, hữu là hai hàng quan viên (là những vị trong ban hương chức của làng) và có 2 ông Tây xướng và Nam xướng. Các bồi tế lần lượt dâng hương, đăng, trà (2 lần), dâng Thanh chước (rượu) 4 lần và ông chủ tế đọc bài chúc văn thành kính mời Thủy Thần về chứng giám các lễ vật do lòng thành của dân làng dâng cúng và cầu mong thần phù trợ đắc lực cho trời yên biển lặng, thuận buồm xuôi gió, nhà nhà bình yên, no đủ, hạnh phúc...

Thụy Hải, địa danh "lân gia" với Diêm Điền, quê hương của nghề làm muối, nơi đây có hai ngôi đền đều mang tên đền thờ bà Chúa Muối. Hàng năm, nơi đây là địa điểm diễn ra các lễ hội, các trò chơi dân gian đặc sắc của một vùng quê biển với tục rước nước, trò gieo ống, múa ông Đùng, bà Đà, đi kheo trên cạn đặc sắc. Bà Chúa Muối tên thật là Nguyễn Thị Nguyệt Ảnh, sinh tại trang Quang Lang, tổng Hổ Đội, huyện Thụy Vân, nay là xã Thụy Hải, huyện Thái Thụy. Thân phụ của bà là cụ Nguyễn Công Hiền, thân mẫu của bà là cụ Bằng Thị Màu chuyên nghề làm muối kiếm sống. Tuy sống trong cảnh đạm bạc nhưng ông bà Hiền Màu rất mực thương nhau, tích đức, phùng thiện. Họ sinh được một người con gái, càng lớn, nhan sắc càng đẹp rực rỡ như trăng rằm, liền đặt tên con là Nguyệt Ảnh. Nguyệt Ảnh càng lớn, càng xinh đẹp. Nàng đẹp quá đến nỗi, cha mẹ nàng chẳng nỡ bắt con làm nghề phơi muối. Ông bà gom góp sắm cho con gái một chiếc thuyền buôn muối. Nàng bán muối rất có duyên, lại thảo tính, thương người, khi thấy người làng khó khăn, nàng thường hay xin cha mẹ lấy tiền chu cấp, do vậy, nàng được mọi người quý mến. Một lần, thuyền muối của nàng lên kinh thành Thăng Long, ghé lại vào một ngày trời nắng oi ả. Nhưng, thuyền của nàng đi tới đâu là có đám mây che tới đó, quan quân thấy lạ vào tâu với vua Trần. Vua Trần Anh Tông cho vời nàng vào cung, ngắm nhìn tuyệt tác giai nhân, vua sủng ái và phong cho làm Đệ tam Vương phi. Sống trong nhung lụa, Nguyệt Ảnh không nguôi ngoai nỗi nhớ quê nhà, nàng kể cho vua nghe về nỗi cực nhọc của diêm dân, vua Trần Anh Tông liền hạ chiếu xóa tô thuế cho dân làng Quang Lang. Lúc đó, Hoàng Hậu chưa có con mà Đệ tam Vương phi đã có thai nên nảy sinh lòng ghen ghét, Hoàng Hậu tâu với vua rằng, nếu lấp ngòi Quang Lang thì Thái Tử sau này sẽ thành đấng Quân vương, vua nghe lời liền sai quân lấp ngòi. Nguyệt Ảnh nhớ nhà, xin vua cho về thăm quê, vừa về đến làng, Nguyệt Ảnh lâm bệnh trọng, rồi nàng qua đời khi vừa nhìn thấy lũ trẻ chơi múa trò ông Đùng, bà Đà. Thương tiếc Đệ tam Vương phi, vua Trần Anh Tông lệnh cho quân chúng làm lễ mai táng trọng thể và ban sắc phong: "Từ Y Thái hòa đệ tam cung phi linh ứng tôn thần". Vua còn ban nhiều vàng bạc và sắc cho dân Quang Lang lập phủ điện để thờ làm phúc thần, thường gọi là đền thờ bà Chúa Muối.

Giọt nước làng biển đã hòa vào biển để không bao giờ cạn khô, giọt nước mát lành cũng sẵn lòng biết cho đi giọt nước để biển đời mà chúng ta đang tận hưởng hôm nay vẫn mãi mênh mông và đẹp đẽ đến muôn đời.

Quang Viện