Theo các tài liệu nghiên cứu, đất đai Thái Bình được hình thành muộn nhất trong đồng bằng châu thổ sông Hồng, cư dân ở nhiều nơi tìm về tụ cư sinh sống. Lần theo dòng chảy của các con sông, dân di cư tìm đến vùng hạ lưu, những cửa sông, những gò bãi mới nổi để đánh bắt cá, khai phá trị thủy, trồng lúa nước và lập lên khu cư trú mới. Các bậc vương triều đều chú ý đến vùng đất “ven bờ, cuối bãi” chằng chịt sông ngòi này. Dưới triều Lý - Trần, với chủ trương phát triển nông nghiệp, các vương triều đã cho đắp đê trị thủy, đào sông khơi ngòi thủy lợi. Dân cư vùng bắc Thái Bình nay vẫn còn lưu truyền câu ca: “Cơi đê sông Hồng/Mở rộng sông Sinh/Cắt phình sông Hóa…” chứng tỏ, để dòng sông trở thành trợ thủ đắc lực phục vụ nông tang, giao thông vận tải và hành tuyến quân sự bảo vệ đất nước, người dân Thái Bình bao đời nay luôn coi trọng những dòng sông và đổ bao công sức để dung nạp và bảo vệ chúng.

Sách Ðại Việt sử ký toàn thư (bản kỷ, quyển 2, tờ 25) có chép một câu chuyện như sau: Mùa xuân, tháng hai (năm Mậu Dần 1038) vua (Lý Thái Tông, 1028 - 1054) ngự ra cửa Bố Hải (Kỳ Bố Hải Khẩu, nay là phường Kỳ Bá, thành phố Thái Bình) cày ruộng tịch điền. Vua sai hữu ty dọn cỏ đăng đàn rồi thân tế Thần Nông, tế xong tự cầm cày để muốn làm lễ tự cày. Các quan tả hữu có người can rằng: Ðó là việc của nông phu, bệ hạ cần gì làm thế? Vua nói: “Trẫm không tự cày thì lấy gì làm xôi cúng, lấy gì cho thiên hạ noi theo”. Hay thời nhà Trần, Thái sư Trần Thủ Ðộ đã đích thân đi khảo sát vùng Ngự Thiên (Hưng Hà ngày nay) để vạch kế hoạch cải tạo vùng đất đầm lầy thành những cánh đồng trù mật. Ông điều binh, đốc thúc gia nô vừa khai mở vừa nắn dòng một con sông nhỏ bắt nguồn từ sông Luộc, cửa Ðào Thành (nay là Canh Tân, Hưng Hà) trở thành con sông cung cấp nước cho sản xuất nông nghiệp cả một vùng rộng lớn gồm huyện Diên Hà, Thần Khê, kéo nước ra tận bến Thượng Hộ. Không chỉ là con sông đưa nước phục vụ nông tang, nó còn là đường giao thông thủy lợi hại với những chòi canh Quan Chiêm, bảo vệ nghiêm cẩn khu lăng tẩm và hành cung Long Hưng. Dòng sông ấy trải qua hơn 700 năm bây giờ vẫn còn sung sức, đêm ngày vẫn chở nặng phù sa tưới mát cho ruộng đồng trù mật, cho bờ bãi dâu xanh, cho bình yên những xóm làng. Dân chúng không quên ơn công lao Thái sư nên đã gọi tên con sông ấy là “sông Thái sư”. Nhờ công cuộc trị thủy, khẩn hoang một vùng đất hoang vu, lau lách trở thành vùng đất trù mật đã đem lại thành quả kinh tế rực rỡ triều Trần. Sử còn ghi: Trần Phu là sứ giả nhà Nguyên (phương Bắc) sang Ðại Việt năm 1292 sau khi cuộc chiến chống quân Nguyên Mông ác liệt của quân dân nhà Trần đại thắng đã phải thốt lên rằng: “Ở Long Hưng lúa mỗi năm chín bốn lần, tuy vào giữa mùa đông mà mạ vẫn mườn mượt”. Chính sách khẩn hoang, trị thủy đẩy nhanh công cuộc mở mang những cánh đồng bờ xôi ruộng mật khiến dân chúng không chỉ ở lộ Long Hưng mà cả lộ Kiến Xương đời sống no đủ, dư dật hơn các vùng khác nên dốc lòng dốc sức miệt mài khai thủy, nhập điền. Không chỉ nô tì trong các vương hầu gia mà ngay cả các “cảo nhi” và “cảo hoanh” - tên gọi các tù nhân nam, tù nhân nữ bị bắt ở các nơi cũng được đưa về các lộ để khai khẩn đất hoang, đào sông, trị thủy rồi dựng vợ gả chồng, tạo dựng các gia đình tính chuyện gắn kết lâu dài, tạo lập nên các làng xóm mới. Tiếng lành đồn xa, dân nghèo ở phía Bắc tìm xuống, phía Nam kéo ra xin được ở lại khai hoang, lập hóa mưu sinh. Tất cả đều chịu thương chịu khó, làm lụng khuya sớm mà hình thành lên các làng xã cho đến tận bây giờ. Do khơi thông dẫn thủy nhập điền, nạo vét các mương nước, ngòi, lạch trở thành những con sông lớn nhỏ chằng chịt không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn là mạng lưới giao thông thủy bộ vô cùng lợi hại cho quân đội nhà Trần lúc bấy giờ và cho cả hậu thế hôm nay. Vốn xưa, vùng đất Long Hưng - Kiến Xương được “Trời Ðất” ban tặng cho những con sông như vòng tay ôm trọn. Từ ngã ba sông Luộc, nơi giao tiếp giữa sông mẹ Hồng Hà và hệ thống sông hạ lưu (sông Luộc, sông Hóa, sông Trà Lý...) đã trở thành vị trí quân sự vô cùng quan trọng được nhà Trần để ý trong lịch sử. Và, một trong những nhánh sông hạ lưu đó, dòng Trà Lý có tầm quan trọng hơn cả không chỉ về chiến lược quân sự mà còn tiềm ẩn về giá trị kinh tế. Theo các tài liệu nghiên cứu, sông Trà Lý dài 63km, lòng sông rộng từ 100 - 200m, có các sông nhánh là Bồng Khê, La Khê, Lạc Ðạo, Liêm Giang, Long Hậu, Ngu Dung, Thượng Hộ và sông Lan, thuyền bè lưu thông rất dễ dàng. Dòng sông vẫn đêm ngày chở nặng phù sa bồi đắp lên những làng xóm bên sông và cũng chính dòng sông lại âm thầm chở đầy những câu chuyện về số phận đời người chảy mãi về nơi xa xôi...

 Những con sông thân quen vẫn chảy bao đời nay và sẽ chảy mãi tạo dựng vóc dáng những làng quê Thái Bình trù mật. Miền quê thanh bình ấy đang chuyển mình chung tay xây dựng nông thôn mới với tổng vốn đầu tư 5 năm qua đạt 8.000 tỷ đồng (tiền và quy ra tiền). Giá trị sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp bình quân 5 năm tăng gần 4%/năm. Cây lúa và hoa màu được các dòng sông tưới mát cho năng suất cao và tỉnh đã đạt 1 triệu tấn lương thực/năm. Lẽ thông thường, tất cả các con sông đều đổ ra biển, một mặt giáp biển, tỉnh đã đầu tư xây dựng, nâng cấp 30km đê xung yếu, trực diện với biển và nhiều công trình hạ tầng quan trọng phục vụ dân sinh… Bất giác, nghe văng vẳng đâu đây câu hát: “Sông cũng như người ấy/Cũng khi vơi đầy, cũng khi hờn ghen…”. Thiên nhiên đã hào phóng ban tặng Thái Bình những con sông. Ðêm ngày, sông vẫn âm thầm chở nặng phù sa, phục vụ tưới tiêu làm nên những vụ mùa bội thu. Và, những cây cầu vẫn đang được dựng xây nối đôi bờ yêu thương. Trái đất đang nóng lên, hiện tượng El Nino đang khiến cho nhiều con sông ở phía Nam đất nước cạn khô. Thái Bình vẫn đang êm ả hưởng hạnh phúc trong vòng tay êm ái của những con sông đầy nước tưới tiêu cho những cánh đồng, bờ bãi. Ðã đến lúc mỗi người chúng ta hãy làm điều gì đó tích cực để bảo vệ môi trường, bảo vệ những con sông như một món quà đầy ý nghĩa cho thế hệ mai sau.

Quang Viện