Từ năm 40 đầu Công nguyên, nữ tướng Vũ Thị Thục - “Ðông Nhung đại tướng quân” đã chọn vùng đất này để dấy binh khởi nghĩa dưới cờ Hai Bà Trưng đánh đuổi giặc Ðông Hán. Những năm 542 - 544, Lý Bí đã chọn nơi đây lập căn cứ đánh đuổi giặc Lương, lập nên nước Vạn Xuân - nhà nước độc lập đầu tiên ở Việt Nam, tự xưng hoàng đế - vua Lý Nam Ðế. Hưng Hà còn là nơi sinh ra Thái úy Lưu Khánh Ðàm, Thái phó Lưu Ðiều, những danh thần tài năng và đức hạnh triều Lý. Và đặc biệt, đây là vùng quê phát tích và dựng nghiệp của vương triều Trần, một vương triều cường thịnh, võ công oanh liệt vào bậc nhất trong các triều đại phong kiến Việt Nam. Nhân dân Hưng Hà còn tự hào là vùng quê hiếu học, khoa bảng, nơi sinh ra nhiều người con ưu tú đỗ đạt, thành danh, tiêu biểu là Tam nguyên - Trạng nguyên Phạm Ðôn Lễ, Hoàng giáp Nguyễn Tông Quai, Tiến sĩ Lê Trọng Thứ, Tam nguyên - Bảng nhãn Lê Quý Ðôn và nhiều vị đại khoa khác. Qua các khoa thi dưới các triều đại phong kiến, Hưng Hà có 21 vị đỗ đại khoa trong tổng số hơn 120 vị đỗ đại khoa của Thái Bình. Hiện nay, toàn huyện có hơn năm mươi giáo sư, phó giáo sư; hơn một trăm tiến sĩ, hàng nghìn sĩ quan trung cao cấp trong lực lượng vũ trang đang sinh sống, công tác trên mọi miền của Tổ quốc.

Trên địa bàn Hưng Hà còn lưu giữ, bảo tồn nhiều giá trị văn hóa vật thể, phi vật thể vô cùng quý giá. Hiện toàn huyện có 175 lễ hội các loại, trong đó có hai lễ hội được đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, 667 di tích, trong đó có 1 di tích quốc gia đặc biệt, 25 di tích quốc gia và 81 di tích cấp tỉnh. Ðây là kho lưu trữ các hoạt động văn hóa văn nghệ, các trò chơi, diễn xướng, dân ca, dân vũ đa dạng, phong phú, đậm đà bản sắc dân tộc qua hàng nghìn năm lịch sử.

Truyền thống văn hóa, văn hiến, truyền thống yêu nước nồng nàn thực sự là động lực tinh thần to lớn để nhân dân Hưng Hà sớm giác ngộ cách mạng, tiếp thu chủ nghĩa Mác - Lênin. Từ năm 1928, Hưng Hà đã có Chi bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên; tháng 7/1929, Chi bộ Ðông Dương cộng sản Thần Duyên được thành lập, là 1 trong 6 chi bộ ra đời sớm nhất ở Thái Bình. Dưới sự lãnh đạo của Ðảng, cuộc biểu tình của nông dân Tiên - Duyên - Hưng đã nổ ra nhân ngày Quốc tế lao động 1/5/1930 gây được tiếng vang lớn trong cả nước, được coi là “mạnh nhất Bắc Kỳ”, là 1 trong 2 cuộc biểu tình lớn nhất đầu tiên của nông dân Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Ðảng Cộng sản Việt Nam, có ý nghĩa lớn, mở đầu cho cao trào cách mạng 1930 - 1931. Dưới sự lãnh đạo của Ðảng, nhân dân Hưng Hà đã kiên cường, bất khuất trong đấu tranh, giành nhiều thắng lợi trong các cao trào cách mạng từ năm 1930 đến năm 1945.

Trong các cuộc kháng chiến giải phóng dân tộc và bảo vệ Tổ quốc, Ðảng bộ và nhân dân Hưng Hà đã có nhiều đóng góp to lớn: hơn 80.000 người vào bộ đội và thanh niên xung phong, tham gia chiến đấu và phục vụ chiến đấu, trong đó 6.178 người đã anh dũng hy sinh, 4.384 người là thương binh, bệnh binh, 527 bà mẹ được phong tặng, truy tặng Danh hiệu vinh dự Nhà nước “Bà mẹ Việt Nam anh hùng”, 4 anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân, huyện Hưng Hà và 8 xã của huyện được phong tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân thời kỳ chống thực dân Pháp xâm lược (1945 - 1954).

Dệt chiếu bằng máy công nghiệp ở xã Tân Lễ (Hưng Hà). Ảnh: Ngọc Linh.

Từ khi đất nước đổi mới, truyền thống văn hóa, văn hiến, yêu nước và cách mạng của Ðảng bộ và nhân dân Hưng Hà đã được phát huy to lớn, thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển, ổn định chính trị, giữ vững an ninh, quốc phòng, đời sống của các tầng lớp nhân dân không ngừng được cải thiện. Trong cuộc cách mạng toàn diện về nông nghiệp, nông thôn, nông dân, Hưng Hà là huyện đầu tiên của tỉnh, là một trong số những huyện đầu tiên của cả nước đạt tiêu chí huyện nông thôn mới.

Hưng Hà tự hào là vùng quê “văn hiến truyền gia”, nơi sản sinh, nuôi dưỡng những người con ưu tú trong đó có người con kiệt xuất với trí tuệ lỗi lạc là nhà bác học, danh nhân văn hóa Lê Quý Ðôn. Nhiều năm qua, để ghi nhớ công lao, tài năng và đóng góp to lớn của ông đối với đất nước, Ðảng bộ và nhân dân trong tỉnh, trong huyện, quý khách thập phương nói chung, cán bộ và nhân dân xã Ðộc Lập, con em dòng họ Lê Quý nói riêng bằng sự cố gắng của mình đã góp công, góp của xây dựng từ đường dòng họ Lê Quý ngày càng khang trang, to đẹp. Năm 2006, tòa bái đường trong khuôn viên từ đường được khánh thành, đây là công trình lịch sử văn hóa mang ý nghĩa to lớn, thể hiện tấm lòng của hậu thế với các bậc tiền nhân dòng họ Lê Quý. Tuy nhiên, quy mô của từ đường còn khá khiêm tốn so với công lao, sự nghiệp của nhà bác học, đồng thời sự chật hẹp về không gian chưa đáp ứng được nhu cầu tham quan, dâng hương của các tầng lớp nhân dân.

Trong những năm gần đây, được sự quan tâm của các bộ, ngành trung ương, Tỉnh ủy, HÐND, UBND tỉnh, các ban, ngành trong tỉnh, khu lưu niệm danh nhân văn hóa - nhà bác học Lê Quý Ðôn đã được xây dựng với diện tích hơn 10ha tại thôn Ðồng Phú, xã Ðộc Lập, huyện Hưng Hà, giao UBND huyện Hưng Hà làm chủ đầu tư. Công trình gồm các hạng mục: đền thờ Lê Quý Ðôn, khu vực lễ hội, khu vực hồ nước, khu vực sa bàn Việt Nam, khu dịch vụ công cộng, bãi đỗ xe, hệ thống cây xanh và các công trình khác… Sau một thời gian phối hợp thực hiện giữa UBND huyện Hưng Hà và Công ty Xây dựng Nhân Bình, đến nay các hạng mục trong khu lưu niệm đang dần được hoàn thiện, xứng với tầm vóc, công lao to lớn của danh nhân văn hóa - nhà bác học Lê Quý Ðôn. Khu lưu niệm không chỉ là nơi tri ân, tôn vinh công lao to lớn của danh nhân văn hóa Lê Quý Ðôn với non sông đất nước mà còn là hoạt động bảo tồn, khai thác giá trị lịch sử, văn hóa và những đóng góp của ông, đồng thời giáo dục các thế hệ người dân ý thức tìm hiểu về lịch sử, văn hóa dân tộc, về những công hiến của danh nhân văn hóa - nhà bác học Lê Quý Ðôn.

Thật vinh dự, tự hào khi được sinh ra trên quê hương danh nhân văn hóa - nhà bác học Lê Quý Ðôn; tự hào về những di sản văn hóa ông để lại cho hậu thế; tự hào với những thành quả đạt được của quê hương; càng tự hào bao nhiêu, Ðảng bộ, chính quyền và nhân dân Hưng Hà càng thấy trách nhiệm to lớn trong việc gìn giữ, bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống cha ông để lại bấy nhiêu. Ðảng bộ và nhân dân Hưng Hà nguyện sẽ tiếp tục gìn giữ, bảo tồn, khai thác và phát huy giá trị của các di sản văn hóa truyền thống mà cha ông đã vun đắp, tạo dựng và mong muốn nhận được nhiều hơn nữa sự quan tâm của các bộ, ngành trung ương, Tỉnh ủy, HÐND, UBND tỉnh, các ban, ngành trong tỉnh; trân trọng sự tham gia đóng góp của các cá nhân, tập thể thông qua các hoạt động xã hội hóa để khu lưu niệm danh nhân văn hóa - nhà bác học Lê Quý Ðôn sớm được hoàn thiện, xứng với tầm vóc, công lao to lớn của ông đối với đất nước, quê hương.

Nguyễn Thanh Tuyền

Chủ tịch UBND huyện Hưng Hà