Chúng tôi đến thăm Đại tá Phạm Khuể, nguyên Chính ủy Viện Quân y 112 (đơn vị Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân) vào một ngày mưa tháng 8. Dù đã  chân chậm tay run nhưng trí tuệ của ông vẫn còn rất minh mẫn. Hôm nay, chúng tôi được nghe ông kể về cuộc đời chiến đấu, công tác của mình.

Ông sinh ra và lớn lên tại xã Thụ Điền, tổng Đông Động, phủ Thái Ninh (nay là xã Đông Động, huyện Đông Hưng). Là con trai cả trong gia đình nên ông sớm tự lập đồng thời kế thừa truyền thống yêu nước, cách mạng của quê hương và gia đình. Nhờ sách báo cách mạng mà người cậu Phạm Duy Quảng mang về, Phạm Khuể sớm tiếp thu tư tưởng yêu nước. Tháng 8/1942, được sự giới thiệu của người cậu cũng là người đồng chí Phạm Duy Quảng, ông vào làm thư ký Hội ái hữu thợ may. Bề ngoài, Hội tập hợp tất cả thợ may trong tổng nhưng thực chất là tuyên truyền giác ngộ, vận động nhân dân tham gia Mặt trận Dân chủ Đông Dương, đồng thời là cơ sở giúp đỡ may quân trang cho bộ đội. Năm 1944, khi Việt Minh bắt đầu xây dựng cơ sở tại Đông Động, Phạm Khuể được kết nạp vào Hội thanh niên cứu quốc, sinh hoạt trong tổ Việt Minh, cùng Phạm Duy Quảng và Phạm Ngọc Rư đứng ra vận động thanh niên trong xã mở lớp học. Thời kỳ đó, làm công tác dân vận rất khó khăn. Ban đêm, mọi người truyền bá chữ quốc ngữ, âm thầm gây dựng phong trào, ban ngày hoạt động trong Hội ái hữu thợ may, vận động, giác ngộ quần chúng tham gia các tổ chức như Thanh niên cứu quốc, Phụ nữ cứu quốc, Nông dân cứu quốc. Tổng khởi nghĩa bùng nổ cũng là lúc Thái Bình chìm trong nước lũ vì vỡ đê. Nạn đói, nạn lụt gần như đến cùng một lúc, ách đô hộ đè nặng, nhân dân cùng cực, lòng căm phẫn lên đến đỉnh điểm. Không để lỡ thời cơ, Phạm Khuể cùng đồng đội vừa ra sức vận động người dân hộ đê vừa dùng thuyền mảng đến từng nhà vận động tham gia tổng khởi nghĩa giành chính quyền. Ông cũng là một trong những người đi đầu tham gia khởi nghĩa giành chính quyền tỉnh. Nhớ về thời kỳ này, ông trầm ngâm: Lúc ấy dân đói lắm, ai cũng căm thù Nhật, Pháp đến tận xương tủy và nhất lòng đi theo Việt Minh. Trong những ngày tháng Tám lịch sử năm ấy, giữa dòng nước trắng là hàng trăm lá cờ đỏ sao vàng tung bay. Nhân dân “ai có súng dùng súng, ai có gươm dùng gươm, không có gươm thì dùng cuốc thuổng, gậy gộc” tham gia giành chính quyền theo đúng tinh thần Bác Hồ kêu gọi.

Tháng 2/1950, quân Pháp mở chiến dịch đánh chiếm Thái Bình. Chỉ trong một thời gian ngắn, chúng đã chiếm giữ được hầu hết các vị trí xung yếu và tiến hành bình định, chia cắt địa bàn, phát động lập tề, gây thiệt hại nhiều cho ta. Ở Đông Động, thôn Lam Điền trở thành nơi lập tề, bọn tay sai tiến hành rào làng, canh gác, chống lại du kích. Nhận thấy tình hình chính trị bất ổn, cơ sở điều ông về làm ủy viên kháng chiến thường trực, một mặt làm công tác tư tưởng, củng cố lòng tin của nhân dân, mặt khác ra sức vận động nhân dân không lập tề. Nhiệm vụ lúc ấy vô cùng khó khăn. Ông kể về lần “chết hụt” khi đang đi làm nhiệm vụ. Tháng 5/1950, ông cùng một đồng chí đến nhà một tên việt gian để làm công tác tư tưởng. Song với bản chất cáo già sẵn có, tên này đã báo cho địch đến phục kích. Bị bất ngờ nhưng ông và đồng đội đã kịp thời thoát khỏi trận địa vây ráp. Lần “chết hụt” đó không những không làm nhụt chí mà càng là động lực thôi thúc ông hoạt động hăng hái hơn. Tình hình diễn biến ngày một phức tạp, địch đóng đồn bốt dày đặc trên địa bàn huyện, ngày đêm ra sức lùng sục, kiểm soát chặt chẽ giao thông nhằm gây bất lợi cho ta. Trước tình hình đó, tháng 8/1950, Phạm Khuể lại được điều làm trưởng ban giao thông liên lạc làm nhiệm vụ chắp nối xây dựng đường dây liên lạc giữa hai miền Đông - Tây đường 10, cùng đồng đội bảo đảm cho tuyến đường được thông suốt, hỗ trợ bộ đội và cán bộ vượt đường an toàn. Sau đó, đến năm 1951, ông tham gia chiến dịch Hà Nam Ninh, làm phó ban chính trị rồi xung phong vào chiến dịch Tây Bắc  - Thượng Lào.

Thời kỳ này, Đảng ta và ủy ban kháng chiến đang tích cực chuẩn bị cho chiến dịch đông xuân (1953 - 1954). Ông không giấu được niềm vui mừng, xúc động khi nhớ về lần vinh dự được gặp Bác Hồ trong một lớp học chỉnh quân. Để cổ vũ tinh thần chiến sĩ, Bác đã có chuyến thăm bất chợt lớp học trong giờ nghỉ giải lao. Hình ảnh Bác vẫy tay ra hiệu mọi người ngồi xuống thành vòng tròn khắc sâu trong tâm trí người thanh niên Phạm Khuể.

Thời kỳ kháng chiến chống Mỹ cứu nước, ông được điều động làm nhiệm vụ tại chiến trường Bắc Quảng Trị. Tháng 4/1970, Viện Quân y 112 được thành lập, Phạm Khuể từ chính trị viên đội điều trị 83 (tiền thân của Viện) sang làm Phó Chính ủy kiêm Chủ nhiệm Chính trị Viện. Chiến dịch ngày càng mở rộng, từ Trị Thiên, Bắc Quảng Trị, đường 9 Nam Lào đến đường dây 559, ông cùng kíp cấp cứu luôn phải di chuyển và trực chiến 24/24 giờ. Làm công tác chính trị, Phạm Khuể bằng mọi phương pháp động viên, củng cố tinh thần cán bộ, chiến sĩ. Ông xác định: Người làm chính trị, tư tưởng phải luôn vững vàng, khi làm nhiệm vụ không được sao nhãng, không nao núng trước địch, giữ tâm thế chủ động trước mọi tình huống. Vì vậy, dù bom rơi đạn nổ, chiến trường khắc nghiệt nhiều hy sinh, tổn thất, thiếu thốn nhưng cán bộ, chiến sĩ và nhân viên Viện Quân y 112 vẫn kiên trì bám trụ. Có ngày Viện tiếp nhận đến 4.300 thương binh với đủ vết thương song cán bộ, chiến sĩ quân y vừa tham gia chiến đấu vừa cấp cứu, chữa trị tại chỗ cho thương binh cũng như nhân dân nơi địa bàn đứng chân, góp phần hạ thấp tỷ lệ tử vong hỏa tuyến, giảm tỷ lệ tàn phế, trả nhanh quân số cho chiến trường… Nghe đến đây, tôi thấy mắt ông nhòe đi tự lúc nào, có lẽ bởi những kỷ niệm sâu nặng về tình quân dân, tình đồng chí, đồng đội nơi chiến trường khói lửa một thời. Những hy sinh, mất mát mà khi đó vị trí công tác không cho phép ông mềm yếu.

Sau từng ấy năm tháng sống và chiến đấu, không ở lại Hà Nội cùng các con, ông trở về quê nhà xã Đông Động tự mình tu sửa lại ngôi nhà ba gian cũ và trồng lại cây cối trong vườn. Với bản chất của người lính Cụ Hồ, nghỉ hưu nhưng không nghỉ việc, ở tuổi ngoài 60, ông vẫn tích cực tham gia công tác xã hội. Ông từng là Ủy viên Ban Chấp hành Hội Người cao tuổi khóa đầu tiên của xã, Phó Chủ tịch Ủy ban MTTQ, Chủ tịch Hội Cựu chiến binh xã. Đặc biệt, ông là một trong những người sáng lập câu lạc bộ tình bạn chiến đấu và công tác (câu lạc bộ liên xã Đông Động - Đông Các - Đông Hợp và thị trấn Đông Hưng) và làm phó chủ nhiệm. Cho đến bây giờ, sau 15 năm, hình ảnh về một ông cụ 80 tuổi đạp xe 20km lên tỉnh để nghe thông tin thời sự, chính sách vẫn còn để lại ấn tượng với nhiều người. Không để mình bị lạc hậu, ông luôn chủ động cập nhật nhanh nhất những chủ trương, nghị quyết mới của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước.

Ngoài sân, mưa đã tạnh dần, ráng chiều vàng hằn trên nền trời chưa quang hết những gợn mây. Chúng tôi ra về mà lòng nhớ mãi lời ông căn dặn: “Người trẻ phải biết xông pha, sống và cống hiến hết mình, bảo vệ lẽ phải, đồng thời phải tự rèn cho mình đức tính tiết kiệm và khiêm tốn mỗi ngày…”. Chợt nghĩ đến cây tùng bách tán, loài cây sống ở vùng núi đá cao khắc nghiệt, khô cằn, trải nhiều sương gió nhưng vẫn đứng vững trước thử thách của thời gian, mang sức sống mãnh liệt, kiên cường, con người Đại tá Phạm Khuể cũng giống như cây tùng bách tán vậy!

Thùy Dung