Nguyễn Trãi hiệu Ức Trai quê làng Nhị Khê, huyện Thượng Phúc, tỉnh Hà Tây (nay là Hà Nội). Cha của ông là danh sĩ Nguyễn Ứng Long (sau đổi là Nguyễn Phi Khanh) mẹ là Trần Thị Thái con gái quan Tư đồ Trần Nguyên Đán thuộc dòng trâm anh thế phiệt.

Nguyễn Trãi là bậc khai quốc công thần Triều Lê, tài năng nỗi lạc, trí dũng song toàn, là mưu sĩ tâm phúc của Lê Thái Tổ đánh đuổi giặc Minh, giành lại giang sơn bờ cõi, ông là nhà chính trị, quân sự, ngoại giao xuất chúng, anh hùng dân tộc kiệt xuất, danh nhân văn hóa thế giới.

Năm 1400 hai cha con Nguyễn Trãi cùng thi đỗ Thái học sinh và làm quan Triều Hồ, năm 1406 nhà Minh cử đại binh xâm chiếm nước ta, nhà Hồ chống lại, nhưng vì không được dân chúng ủng hộ nên đã thất bại, cha con Hồ Quý Ly và nhiều cận thần bề tôi bị bắt giải sang Kim Lăng trong đó có Nguyễn Phi Khanh. Nguyễn Trãi đi theo để phụng dưỡng săn sóc cha khi tuổi già, sức yếu.

Biết con là bậc anh hùng, khi đến Ải Bắc Nguyễn Phi Khanh mật bảo: Đại trượng phu đâu chỉ có khóc lóc mới là đại hiếu, con hãy trở về tìm đường cứu nước, cứu dân, lấy hiếu làm trung, đó là cách trả thù cho cha đấy. Vâng lời, Nguyễn Trãi gạt nước mắt quay trở lại. Không quản ngại hiểm nguy vất vả, sự truy bức tàn bạo của giặc Minh, Nguyễn Trãi đã lặn lội tìm vào Lam Sơn (Thanh Hóa) và được Bình Định Vương Lê Lợi trọng dụng, sau khi dự hội thề Lũng Nhai nguyện đồng lòng hiệp sức diệt giặc cứu nước, ông dâng “Bình Ngô sách”, cẩm nang này thể hiện thiên tài, nhãn quan chiến lược sâu rộng của Nguyễn Trãi. Đây là tập hợp các kế sách được nghiên cứu công phu, sáng tạo chứa đựng nghệ thuật quân sự, chính trị, ngoại giao là đường lối đúng đắn bảo đảm thắng lợi cuối cùng của nghĩa quân Lam Sơn nên đã được Lê Lợi và các thủ lĩnh hết sức thán phục, coi trọng.

Để phô trương và tạo thêm thanh thế, khơi dậy lòng tin cho dân chúng, đồng thời quảng bá hình ảnh của nghĩa quân, Nguyễn Trãi chọn những vạt rừng già đầu nguồn sông suối, ông sai viết chữ bằng mỡ lên lá cây: “Lê Lợi vi quân, Nguyễn Trãi vi thần” (có nghĩa là Lê Lợi làm vua, Nguyễn Trãi làm thần), kiến thấy mỡ đến ăn, tạo nên những vệt chữ có hình thù đặc biệt, khi lá rụng trôi theo sông suối lan tỏa khắp nơi, khiến mọi người mừng rỡ cho rằng đây là lời thần Phật dạy nên sẵn sàng hưởng ứng dấy nghĩa.
Nhờ sách lược đúng đắn:
Đem đại nghĩa thắng hung tàn
Lấy chí nhân thay cường bạo.
Nên:
Trận Bồ Đằng sấm vang chớp giật
Miền Trà Lân trúc chẻ tro bay.

Trải qua mười năm bền bỉ, dẻo dai, chẳng quản hy sinh, gian khổ, quân ta đã quét sạch giặc Minh ra khỏi bờ cõi, đất nước trở lại thanh bình. Bình Định Vương Lê Lợi mặc áo long bào lên ngôi hoàng đế hiệu là Lê Thái Tổ, vua sai Triều Liệt đại phu nhập nội hành khiển Lại Bộ Thượng Thư kiêm hành khu mật viện sứ Nguyễn Trãi thảo Bình Ngô Đại Cáo. Kiệt tác này đã trở thành một trong bốn thiên cổ hùng văn thể hiện truyền thống quật cường và nền văn hiến của quân dân Đại Việt.
Trong bối cảnh sạch bóng quân thù, một lần Nguyễn Trãi đi dạo trên đường Cổ Ngư – Nghi Tàm, ông bỗng gặp một tuyệt thế giai nhân đang bán chiếu, sững sờ trước vẻ đẹp kiều diễm ông liền đọc mấy câu thơ chọc ghẹo:
“Ả ở đâu mà bán chiếu gon
Chẳng hay chiếu ấy hết hay còn
Xuân xanh chừng độ bao nhiêu tuổi
Đã có chồng chưa, được mấy con?”
Nào ngờ người đẹp hóm hỉnh họa lại:
“Thiếp ở Tây Hồ bán chiếu gon
Cớ chi ông hỏi hết hay còn
Xuân xanh vừa độ trăng tròn lẻ
Chồng còn chưa có, hỏi chi con?”.

Nàng là Nguyễn Thị Lộ người làng Hới – nơi dệt chiếu nổi tiếng (nay là xã Tân Lễ - Hưng Hà – Thái Bình) nhân ngược thuyền lên kinh kỳ bán chiếu. Thế rồi yêu vì nhan sắc, phục vì tài thơ, Nguyễn Trãi đã tìm manh mối cưới nàng làm vợ thứ.

Nhưng Nguyễn Trãi có ngờ đâu niềm vui vừa mới đến, hiểm họa đã cận kề. Vua Lê Thái Tông Nguyên Long thấy Nguyễn Thị Lộ văn hay chữ tốt, lại phong nhã đoan trang liền triệu vào cung phong chức Lễ nghi học sĩ giao cho dạy bảo các phi tần cung nữ. Ngày 27/7/1442 vua đi tuần miền Đông duyệt quân ở Chí Linh có Nguyễn Thị Lộ đi cùng, xa giá về đến vườn vải (Lệ chi viên), xã Đại Lại ven sông Thiên Đức thì bị bạo bệnh mà mất. Nguyễn Trãi bị khép vào tội sai vợ giết vua và phải chịu thảm án chu di tam tộc.

Thế là cái triều đình mà cả đời Nguyễn Trãi cúc cung tận tụy phục dựng, thì nay lưỡi đao oan nghiệt đã hạ sát toàn bộ con cháu ba họ của ông để lại nỗi xót thương vô hạn cho dân tộc và đất nước. Đó cũng là hệ lụy tất yếu của một danh thần thẳng thắn, thanh cao, trọng nghĩa, luôn bị những kẻ lộng thần xiểm nịnh, ghen ghét, đố kỵ, dèm pha, hãm hại. Mười tám năm sau Lê Thánh Tông Tư Thành xuống chiếu giải oan:
Ức Trai Tâm Thượng quang khuê tảo
Vũ Mục khung trung liệt giáp binh.
Có nghĩa là:
Ức Trai có tài văn chương, lòng trung nghĩa sáng như sao khuê – (tảo là giỏi văn chương).
Vũ Mục là tên tự của viên tướng tài năng Nhạc Phi đời Tống bị tên gian thần Tần Cối dèm pha giết chết, nhưng trong lòng vẫn chứa vô vàn giáp binh.

Lại Tây Dương
(Thành phố Thái Bình)