Ngay từ giữa những năm hai mươi của thế kỷ XX, một số thanh niên yêu nước của Thái Bình như: Nguyễn Công Thu, Nguyễn Danh Thọ, Nguyễn Danh Đới, Nguyễn Tường Loan, Vũ Trọng... đã lên đường sang Quảng Châu (Trung Quốc) học lớp huấn luyện do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc giảng dạy. Đầu năm 1927, hai chi bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên được thành lập ở Trường tư thục Minh Thành (thành phố Thái Bình) và làng Trình Phố (Kiến Xương trước đây, nay là huyện Tiền Hải). Sau đó, các chi bộ thanh niên phát triển ở hầu khắp các huyện trong tỉnh.

Tượng đài về cuộc biểu tình của nông dân Tiền Hải ngày 14/10/1930 tại thị trấn Tiền Hải (Tiền Hải).

Cùng với việc xây dựng về tổ chức, công tác huấn luyện, tuyên truyền, tập dượt cho quần chúng tham gia đấu tranh được đẩy mạnh. Tỉnh bộ Thanh niên cũng chỉ đạo lập ra các nông đoàn, thanh niên đoàn, học sinh đoàn, phụ nữ đoàn… để tập hợp mọi tầng, giới trong xã hội dưới ngọn cờ của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên. Những hoạt động tích cực của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên là sự chuẩn bị chín muồi về tư tưởng và tổ chức cho việc ra đời của Chi bộ Cộng sản đầu tiên ở Thái Bình.

Đình Nho Lâm. xã Đông Lâm (Tiền Hải) - nơi khởi phát của cuộc biểu tình của nông dân Tiền Hải ngày 14/10/1930.

Ngay từ đầu năm 1929, nhận thức được đòi hỏi cấp bách và xu thế phát triển của phong trào cách mạng, một số đồng chí tiên tiến trong thanh niên Bắc Kỳ sớm có khuynh hướng thành lập Đảng Cộng sản. Ngày 17/6/1929, Đông Dương Cộng sản Đảng được thành lập, công bố chính cương và tuyên ngôn của Đảng, phát hành tờ báo Búa liềm là cơ quan ngôn luận của Đảng. Ở Thái Bình, chủ trương thành lập Đảng Cộng sản đã được đại diện Xứ ủy nêu ra tại Đại hội đại biểu Thanh niên toàn tỉnh tháng 1/1929, chủ trương này được đại biểu trong đại hội thảo luận và hoàn toàn tán thành. Sau quá trình chuẩn bị khẩn trương, cuối tháng 6/1929, tại số nhà 9, ngõ 1, phố Duyn-pích-kê, thị xã Thái Bình (nay là phố Lê Lợi, thành phố Thái Bình), Tỉnh bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên Thái Bình tổ chức cuộc họp bất thường để bàn việc thành lập Đảng bộ. Sau khi nghe thông báo về việc thành lập Đông Dương Cộng sản Đảng, hội nghị tuyên bố giải tán tổ chức Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, quyết nghị thành lập Đông Dương Cộng sản Đảng tỉnh Thái Bình; đồng thời bàn kế hoạch thành lập các chi bộ đảng. Hội nghị cũng quyết định chuyển Ban Chấp hành Tỉnh bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên thành Ban Tỉnh uỷ của Đảng bộ. Hội nghị nhất trí bầu đồng chí Tống Văn Phổ làm Bí thư. Sau khi thành lập, Đảng bộ không ngừng củng cố lại tổ chức và phát triển lực lượng về các địa phương trong tỉnh. Chỉ trong tháng 7/1929, toàn tỉnh có 6 chi bộ được thành lập đó là: Chi bộ Thư Vũ  (Thư Trì - Vũ Tiên), Chi bộ vùng Trình Phố (Kiến Xương), Chi bộ Thần - Duyên (Tiên Hưng - Duyên Hà), Chi bộ thị xã Thái Bình, Chi bộ Đa - Cao (vùng Đa Cốc - Cao Mại của Kiến Xương), Chi bộ Tiền Hải. Trên địa bàn 2 huyện Thái Ninh và Thụy Anh từ cuối năm 1929 đến tháng 7/1930 số lượng đảng viên có 52 người sinh hoạt ở nhiều chi bộ. Tháng 1/1930, Chi bộ An Hiệp được thành lập - đây là chi bộ đảng đầu tiên của huyện Quỳnh Côi, tháng 2/1930 Chi bộ Đông Linh (huyện Phụ Dực) được thành lập.

Khu lăng mộ đồng chí Phạm Quang Lịch, xã Thống Nhất (Kiến Xương) - người chiến sĩ cộng sản kiên trung, Bí thư Tỉnh ủy Thái Bình.  

Có thể khẳng định, Thái Bình là một trong những điểm sáng đầu tiên trong buổi bình minh của lịch sử cách mạng Việt Nam. Vừa mới thành lập, Đảng bộ Thái Bình đã phát động, lãnh đạo phong trào cách mạng sôi nổi, mạnh mẽ trong toàn tỉnh, điển hình là 2 cuộc biểu tình của nông dân Duyên Hà - Tiên Hưng (1/5/1930) và cuộc biểu tình của nông dân Tiền Hải (14/10/1930). Là địa phương có phong trào mạnh nhất ở Bắc Kỳ (theo đánh giá của Thường vụ Trung ương), Thái Bình đã có đóng góp quan trọng trong phong trào cách mạng 1930-1931, khẳng định trên thực tế vai trò lãnh đạo của Đảng ngay khi ra đời. Từ sau cao trào cách mạng 1930-1931, những năm 1932-1935, phong trào cách mạng trong cả nước cũng như trong tỉnh bị địch khủng bố ác liệt, nhiều cơ sở cách mạng của Đảng bị phá vỡ. Ba Ban Tỉnh uỷ kế tiếp nhau được thành lập nhưng đều bị địch bắt, phong trào cách mạng gặp nhiều khó khăn. Tuy nhiên, các đảng viên và quần chúng vẫn kiên cường vượt qua mọi gian khổ để đứng vững, duy trì và từng bước phát triển phong trào đấu tranh cách mạng. Từ đầu năm 1934, mặc dù không còn cơ quan lãnh đạo của tỉnh nhưng một số chi bộ ở địa phương vẫn tiếp tục hoạt động. Hình thức chủ yếu là hoạt động hợp pháp để duy trì cơ sở.

Bia tưởng niệm, cạnh cây đa nơi lưu luyến tiễn Chủ tịch Hồ Chí Minh khi Người về thăm và tạm biệt quê hương Tiền Hải  ngày 26/3/1962,

Trong giai đoạn Mặt trận Dân chủ 1936-1939, phong trào cách mạng Đông Dương phát triển mạnh ở thành thị rồi lan về nông thôn, tạo đà phát triển cho phong trào cách mạng ở Thái Bình. Trong quá trình lãnh đạo phong trào cách mạng, Đảng bộ Thái Bình đã trải qua nhiều đợt khủng bố ác liệt của kẻ thù. Các ban Tỉnh ủy kế tiếp nhau được thành lập và liên tục bị địch bắt hoàn toàn, song tinh thần cách mạng vẫn luôn sục sôi và khi có điều kiện lại bùng lên thành phong trào mạnh mẽ. Xứ ủy Bắc Kỳ đánh giá: Thái Bình có phong trào mạnh nhất so với các tỉnh vùng nông thôn ở Bắc Kỳ. Đầu năm 1945, Ban Tỉnh ủy vừa được tái lập đã kịp thời lãnh đạo phong trào cách mạng trong tỉnh, sáng tạo, đón đúng thời cơ, lãnh đạo nhân dân khởi nghĩa giành chính quyền. Cuộc khởi nghĩa giành chính quyền nổ ra đầu tiên ở Thái Ninh, sau đó lan sang các  phủ, huyện khác và chỉ trong vòng một tuần lễ từ ngày 18/8 đến ngày 25/8/1945, chính quyền cách mạng từ tỉnh xuống các phủ huyện, các làng xã đã hình thành, hệ thống chính quyền tay sai của phát xít Nhật đã bị xóa bỏ hoàn toàn. Thái Bình cũng là một trong những tỉnh giành chính quyền sớm nhất trong cả nước. Sáng ngày 25/8/1945, trong hoàn cảnh cả tỉnh bị ngập lụt, hơn một vạn người ở thị xã Thái Bình và các phủ, huyện lân cận đã tổ chức mít tinh mừng thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám, chào mừng Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời và Tỉnh bộ Việt Minh ra mắt nhân dân. Tất cả thể hiện quyết tâm: Đoàn kết chặt chẽ muôn người như một để giữ vững thành quả cách mạng vừa mới giành được, trước mắt là ra sức chống giặc lụt, giặc đói, chống các thế lực phản động chống phá cách mạng để bảo vệ nhân dân.

Ngay sau ngày Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công, Đảng bộ và nhân dân Thái Bình đã vượt qua muôn vàn khó khăn, gian khổ, vươn lên giành những thắng lợi quan trọng trong công cuộc đấu tranh chống thù trong giặc ngoài, giữ vững và củng cố chính quyền cách mạng, chuẩn bị bước vào cuộc kháng chiến kiến quốc.

(Còn nữa)

Nhóm phóng viên