Về xã Hồng Thái, chúng tôi có cuộc gặp gỡ với nghệ nhân Phạm Văn Nhiêu, Phó Chủ tịch Hội làng nghề chạm bạc Ðồng Xâm. Nghệ nhân Nhiêu nhớ lại giai đoạn 1978 - 1989, lúc phát triển cực thịnh của làng nghề chạm bạc: “Ngày ấy, cơ chế kinh tế bao cấp, cả xã Hồng Thái có đến 3 hợp tác xã nghề hoạt động ngày đêm để xuất hàng sang các nước xã hội chủ nghĩa. Hơn 10 năm làng nghề phát triển mạnh về quy mô, mặc dù ngày ấy kinh tế khó khăn nhưng cũng nhờ vậy mà đôi bàn tay người thợ được rèn dũa đến độ điêu luyện”.

Lớp nghệ nhân ngày ấy giờ chỉ còn hai nghệ nhân là ông Nguyễn Văn Ngoan và ông Phạm Văn Nhiêu - hai nghệ nhân có công thành lập Hội làng nghề chạm bạc Ðồng Xâm. Sau hơn nửa thế kỷ thịnh suy, suy thịnh, làng nghề chạm bạc Ðồng Xâm đã khẳng định được vị thế của mình trên thị trường sản xuất, kinh doanh đồ mỹ nghệ. Sản phẩm chạm bạc, chế tác kim hoàn của Ðồng Xâm có mặt trên khắp thị trường hai miền Namon> - Bắc và một số nước trên thế giới. Nghệ nhân Nguyễn Văn Ngoan cho biết: “Nhiều làng nghề lao đao trước cơn sóng cả suy thoái. Riêng làng chạm bạc Ðồng Xâm vẫn vững như tấm bình phong duy trì nhịp độ tăng trưởng kinh tế cho xã Hồng Thái. Ðể làm được điều ấy, những người thợ của làng phải nỗ lực đổi mới mẫu mã sản phẩm để kịp thời đáp ứng yêu cầu, thị hiếu của người tiêu dùng”.

Hiện nay xã có 119 hộ gia đình tham gia làm nghề với 2.209 lao động, phân bổ đều trong 8 thôn hành chính của xã. Trước đây, những người thợ có tay nghề chủ yếu là chế tác trang sức bằng bạc như dây chuyền, xà tích, nhẫn, lắc, vòng kiềng… nhưng hiện nay thị trường trang sức bằng bạc bão hòa, tiêu thụ kém trong khi giá nguyên liệu tăng cao. Người làng nghề lại chuyển sang làm đồ thờ cúng, đồ gia dụng và hàng xuất khẩu. Ðồng thau là nguyên liệu chủ yếu để chế tác tranh nghệ thuật, đồ thờ…

Nhiều sản phẩm như: tranh tứ quý, vinh quy bái tổ, tranh thờ, đỉnh đồng, lư hương, hoành phi, câu đối, chuông, tượng đồng, đồ giả cổ… được người tiêu dùng ưa chuộng. Ông Hoàng Văn Hậu, chủ xưởng chế tác kim hoàn thôn Tả Phụ cho biết: “Nếu không nhanh nhạy, linh hoạt đổi mới công nghệ, mở rộng thị trường bằng cách đa dạng sản phẩm, sản xuất hàng tinh xảo, nghệ thuật thì có lẽ làng nghề đã mất đi cơ hội phát triển như bây giờ. Riêng ở làng nghề chạm bạc Ðồng Xâm, mỗi gia đình đều có mối  hàng riêng. Những tháng cuối năm, nhu cầu mua bán đồ thờ cúng, tranh treo tường rất lớn, người làng làm không hết việc”.

Cũng bởi nhu cầu của thị trường, những người thợ chế tác kim hoàn xã Hồng Thái lại tỏa đi khắp các thành phố, tỉnh để làm thuê cho các cửa hàng vàng bạc đá quý. Theo ông Hoàng Văn Ban, cán bộ khuyến công xã Hồng Thái thì nghề gia công chế tác kim hoàn không gói gọn trong xã Hồng Thái mà lan sang các xã lân cận như Lê Lợi, Trà Giang. Nhiều kỹ nghệ tinh xảo chỉ đôi bàn tay người thợ bạc Ðồng Xâm mới làm được. Ðặc biệt sự kết hợp màu sắc, tận dụng đặc tính của bạc, đồng để sản phẩm làm ra có hồn được người thợ tạo nên bằng kinh nghiệm mà không nơi nào có được.

Có lẽ không chỉ ở trình độ tay nghề mà còn ở chính bản tính khiêm nhường của những người thợ cần cù, tỉ mỉ đã làm nên thương hiệu của làng nghề chạm bạc Ðồng Xâm. Là một xã nghề nổi tiếng của tỉnh nhưng các xưởng sản xuất đồ mỹ nghệ kim hoàn xã Hồng Thái vẫn giữ được nét cổ của một làng nghề. “Cả xã chưa có công ty hay doanh nghiệp nào được thành lập, các hộ gia đình sản xuất với quy mô nhỏ. Hộ ít nhất là 5 - 7 thợ, hộ sản xuất nhiều thì hơn 20 thợ. Có lẽ cũng vì thế mà hoạt động làng nghề vượt qua được khó khăn khi kinh tế suy thoái”. Ông Ban cho biết thêm.

Bên cạnh việc duy trì những giá trị cổ của làng nghề, những người thợ còn biết làm chủ công nghệ sản xuất. Ngoài những khâu chế tác bằng tay thì hầu hết các công đoạn đều có máy hỗ trợ như công đoạn mài, đánh bóng, tạo hình sản phẩm… Cả xã có 17 máy ép và đột dập bằng thủy lực. Mỗi năm tiêu thụ hơn 60 tấn đồng. Thu nhập từ nghề cũng khá ổn định, người thợ lành nghề có thu nhập từ 3,5 - 4,5 triệu đồng/tháng. Những tay thợ chế tác đồ trang sức mỗi tháng thu nhập hàng chục triệu đồng. Ðối với những người tham gia vào các khâu đơn giản như đánh bóng sản phẩm cũng có mức thu nhập từ 2,5 - 2,8 triệu đồng/tháng. Mức thu nhập bình quân của xã khoảng 25 triệu đồng/người/năm. Cả xã chỉ còn 30% số lao động làm nông nghiệp.

Nhiều mẫu sản phẩm chỉ có ở Đồng Xâm

Nghề gia công chế tác kim hoàn xã Hồng Thái không chỉ giải quyết việc làm cho một lượng lớn lao động làm nghề mà còn kéo theo sự phát triển của các nghề phụ. Nếu như trước đây khi nghề chạm tranh đồng, đồ thờ chưa phát triển thì cả xã chỉ có 2 xưởng mộc sản xuất khung tranh. Hiện nay cả xã đã có gần chục tổ thợ mộc chuyên sản xuất khung tranh cho các cơ sở chạm bạc. Ngoài ra còn có một số cửa hàng hàn xì, nhôm kính cũng dựa vào làng nghề để phát triển về quy mô.

Theo nhận định của nghệ nhân Phạm Văn Nhiêu, chỉ 4 - 5 năm nữa thị trường mỹ nghệ trong nước cũng bão hòa. Ðây là điều băn khoăn của những nghệ nhân tâm huyết với nghề. Ông Nhiêu chia sẻ: “Thị trường ngưng trệ đồng nghĩa với việc lao động không có việc làm. Chúng tôi đang hướng dần đến thị trường nước ngoài. Tập trung vào sản phẩm xuất khẩu. Tuy nhiên tay nghề thì có nhưng khâu tổ chức chưa rõ ràng”.

Ðể xã nghề Hồng Thái phát triển bền vững, mở rộng thị trường, bên cạnh việc phát huy nguồn nội lực của làng nghề thì rất cần có những chính sách hỗ trợ cụ thể, thiết thực của các cấp chính quyền. Ðồng thời đổi mới hoạt động từ sản xuất nhỏ lẻ thành hoạt động tập thể, liên kết sản xuất theo hướng bền vững.

Tất Ðạt