Nghề cổ...

Ở Văn Quan, người ta gọi dịp cuối năm là “tháng củ mật”, tháng “ăn nên làm ra” nhất trong năm bởi hương làm ra đến đâu đều được thương lái thu mua hết đến đấy. Vậy mới có chuyện ở Văn Quan 12 giờ đêm mà cả làng vẫn sáng đèn, đỏ lửa, hương thơm bay xa, quyện sánh khắp một vùng. Theo các cụ cao tuổi trong làng, không ai biết rõ nghề làm hương có từ bao giờ, chỉ biết nó đã gắn bó với người Văn Quan hàng trăm năm nay. Ông Nguyễn Xuân Luyến, Giám đốc HTX DVNN xã Duyên Hải dẫn chúng tôi đến nhà ông Nguyễn Xuân Viêm, một gia đình đã có 6 đời làm nghề để “mục sở thị” cách làm hương truyền thống. Ông Viêm chia sẻ: Năm nay tôi đã 80 tuổi đời, 65 năm tuổi nghề. Con cháu trong nhà đều theo nghề cả. Ðối với người Văn Quan, hương chính là nguồn sống. Vậy nên hương được nâng niu như đồ quý còn cách thức làm hương là bí quyết gia truyền. Hương làm thủ công đòi hỏi sự tỉ mỉ và đôi bàn tay khéo léo. Bên cạnh đó, sự chu đáo, nghiêm khắc của người thợ trong từng công đoạn cũng là bí quyết góp phần làm nên thương hiệu hương Văn Quan. Ðể que hương bền, để được lâu, không bị mốc, mối mọt thì tre luồng phải được ngâm xuống ao độ nửa tháng sau đó lấy lên phơi khô. Ðể hình dáng que hương đều, đẹp, người chẻ tre phải chẻ sao cho nhỏ, vót sao cho chuẩn. Que hương phơi phải đủ độ giòn để khi đốt hương cháy đều và bén. Se hương cũng cần phải có kỹ thuật, người se phải nhanh tay mà vẫn bảo đảm hương phủ đều, cây hương bụ, đẹp. Hương Văn Quan có hai loại: hương đen (hương truyền thống) và hương đỏ. Mỗi loại hương lại có nguyên liệu và cách làm khác nhau. Hương đen được làm từ than của cây đỗ tương và cây vừng trộn cùng nhựa trám. Tùy người mua muốn đặt loại hương thơm nào mà ướp thêm loại hương thơm đó. Theo ông Viêm, ngày trước, để nhựa trám và than được đều, nhuyễn, mịn, người ta phải dùng cối giống như cối giã gạo để giã. Hiện nay, thay vì dùng cối, người Văn Quan bỏ nhựa trám cùng than vào đun trong nồi. Bột than được sức nóng tác động nên nhanh nhuyễn, mịn mà lại giảm được sức lao động. Còn hương đỏ thì đa dạng về nguyên liệu hơn với các loại thảo mộc như quế, hồi, trầm, cây hương bài, tùng bạch chỉ, xuyên quy, đại hoàng, trắc bách diệp, hoàng đàn, đinh hương... tán cùng bột cây keo. Tùy từng thợ và đặc trưng của từng loại hương mỗi hộ bán ra mà tỷ lệ nguyên liệu và cách thức pha chế khác nhau. Thường thì kỹ thuật pha chế này chỉ có người trong nhà mới biết chứ không truyền ra ngoài. Cùng với làm hương thủ công, để tăng năng suất lao động, nhiều gia đình đã trang bị thêm máy móc để se, nén hương. Hương làm xong được trải trên các sân phơi đã được quét sạch. Phơi hương cũng phải nâng niu, nhẹ nhàng, cẩn thận, giống như nâng vật báu của trời. Nếu nắng giòn, vàng thì chỉ cần một ngày còn nếu trời râm, ít nắng thì hai, ba ngày là hương xuất bán được. Hương đẹp là loại hương bảo đảm được màu sắc, mùi thơm, đốt lên cháy bén, ít khói. Do hương làm ra sạch, chất lượng tốt, nguyên liệu hoàn toàn từ tự nhiên, an toàn với sức khỏe người tiêu dùng nên hương Văn Quan được khách hàng rất ưa chuộng. Những ngày cận tết, nhiều gia đình phải trang bị thêm máy để làm hương mà vẫn không đủ đáp ứng nguồn hàng. Tuy vậy, người Văn Quan vẫn thích duy trì nếp làm tay hơn làm máy bởi từ sâu thẳm trong tiềm thức họ coi làm hương như một nghề cổ, máy móc chỉ để dùng khi thực sự cần thiết.

Se hương cần phải có kỹ thuật, người se nhanh tay mà vẫn bảo đảm hương đều, đẹp.

Người Văn Quan giữ nghề bằng cách cha truyền con nối, người trước truyền cho người sau, thế hệ này truyền cho thế hệ khác. Anh Ngô Văn Huỳnh, Bí thư Ðoàn Thanh niên xã Duyên Hải, cũng là thế hệ thứ tư trong một gia đình có truyền thống làm hương cho biết: Hiện nay, nhiều thanh niên trong xã khi học xong đã quay trở về quê hương để làm nghề. Trong khi một số tiếp tục đi theo hướng truyền thống thì một số lại đầu tư vốn mở xưởng làm hương tăm xuất khẩu sang Ấn Ðộ. Những cô gái trong làng khi đi làm dâu xứ khác thì mang nghề sang nhà chồng rồi tiếp tục phát triển chứ không bỏ nghề. Ðến Văn Quan, không hiếm cảnh ông ngồi chẻ tre, bà vò que tre, con dâu, con rể se hương còn các cháu nhỏ bó hương, đóng gói. Từ hương mà gắn kết các thế hệ trong gia đình, bó bện tình thân, tình cha con, tình chồng vợ.

Ðể góp phần gìn giữ, bảo tồn nghề cổ, vào ngày rằm tháng 11 âm lịch hàng năm, đình Quán (Văn Quan) lại mở hội làng. Bên cạnh những trò chơi dân gian như kéo co, bịt mắt bắt lợn, đình tổ chức cuộc thi làm hương cho bà con. Tiếng trống phách, tiếng reo hò cổ vũ, tiếng quèn quẹt của vò tre, chẻ tre làm nức lòng người, vừa để tưởng nhớ nguồn cội, ghi khắc công ơn của các vị tổ tiên vừa góp phần “truyền lửa” nghề cho lớp trẻ.

...vẫn giàu

Nếu trước kia người Văn Quan làm hương để đổi gạo, đổi bánh đa thì giờ đây từ hương mà nhiều người đã đổi đời. Nhiều hộ nhờ làm hương mà xây được nhà cao tầng, mua được ô tô, có điều kiện nuôi con học đại học. Ðiển hình như anh Nguyễn Văn Việt. Cùng với làm hương đen truyền thống, anh còn đầu tư thêm máy móc để làm hương đỏ xuất bán đi các tỉnh. Hiện xưởng của gia đình anh có 9 máy, tạo việc làm thường xuyên cho hơn 20 lao động, một năm trừ chi phí cho thu nhập từ 200 - 300 triệu đồng. Còn anh Nguyễn Văn Khiên, bên cạnh làm hương truyền thống tại nhà còn đầu tư thuê đất, mở xưởng làm hương xuất khẩu sang Ấn Ðộ. Xưởng hương mới đi vào hoạt động được 2 tháng nhưng xuất hàng đều đặn, tạo việc làm thường xuyên cho từ 50 - 80 lao động.

Chị Nguyễn Thị Mai (thôn Văn Quan) cho biết: Hiện nay, nhiều hộ trong thôn phát triển nghề với quy mô lớn nên cần nhiều nhân công, nhất là vào dịp cuối năm. Những người phơi hương có thu nhập bình quân 150.000 đồng/ngày, người vuốt hương 120.000 đồng/ngày. Còn bó hương như tôi thì tính theo đầu sản phẩm, bình quân một tháng thu nhập ổn định có thể từ 3 - 4 triệu đồng.

Theo ông Nguyễn Kim Nhận, Chủ tịch UBND xã Duyên Hải, nghề làm hương mang lại thu nhập chính cho nhiều hộ dân trong xã. Hiện Duyên Hải có hơn 500 hộ làm nghề thủ công nghiệp thì làm hương ở Văn Quan là 435 hộ. Tổng giá trị sản xuất từ làng nghề năm 2015 đạt hơn 98 tỷ đồng, trong đó từ làm hương đạt 55,7 tỷ đồng. Tuy nhiên, sức cạnh tranh từ thị trường lớn cũng phần nào gây khó khăn cho việc phát triển nghề truyền thống của địa phương. Ðể đáp ứng nhu cầu ngày một cao của người tiêu dùng, người làm hương ở Văn Quan không ngừng cải tiến mẫu mã, nâng cao chất lượng, quảng bá sản phẩm; hương làm ra không chỉ mang lại hiệu quả kinh tế mà còn thân thiện với môi trường.

Trên bàn thờ gia tiên, bánh chưng xanh, cuộn giò mỡ, đĩa dưa muối đã bày sẵn; nén hương thơm được thắp lên để tỏ lòng thành kính với tổ tiên đã cho họ vốn nghề cổ mà làm ăn, để tết đến gia đình được sum vầy, hạnh phúc. Hết ba ngày tết, làng Văn Quan lại rộn tiếng chẻ luồng, vò tre, lại sáng đèn, đỏ lửa đến tận tối và rầm rập những chuyến xe hàng...

Thùy Dung