Từ bao đời nay, hát Then trở thành nét văn hóa đặc sắc trong đời sống tinh thần của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam vào các ngày lễ, tết, các dịp sinh hoạt văn hóa cộng đồng... Theo quan niệm của đồng bào Tày, Nùng, Thái, ngoài thế giới trần gian còn có thế giới tâm linh, nơi các vị thần linh ngự trị tạo ra muôn loài, ban phát cuộc sống ấm no hạnh phúc cho con người ở thế giới trần tục. Họ cũng cho rằng chỉ có những người với khả năng đặc biệt như “ông Then”, “bà Then” thông qua nghi lễ diễn xướng mới có thể trình diễn được với thế giới thần linh- họ là cầu nối giữa hai thế giới. Giữa không khí trang trọng của ngày vui, thông qua lời Then cùng tiếng nhạc khi réo rắt, khi trầm bổng của tiếng đàn tính, đàn nhạc sóc. “Ông Then”, “Bà Then” sẽ thực hiện sứ mệnh thiêng liêng mà các vị thần linh giao phó để giải hạn, cầu an, làm lễ tơ hồng, cầu cho bản làng yên ấm, hạnh phúc...

Sức lôi cuốn của hát Then đàn Tính

Hát Then là loại hình nghệ thuật, sinh hoạt văn hóa thường ngày phổ biến từ bao đời nay của đồng bào các dân tộc Đông Bắc, Tây Bắc của Tổ quốc. “Then” là từ biến âm của chữ Thiên (tức trời). Đàn tính - loại nhạc cụ hai dây (hoặc ba dây) được làm từ vỏ cây bầu, có âm thanh trầm ấm - hoà quyện với hát then hiện hữu trong đời sống. Người ta gọi đàn Tính là đàn Then. Đàn Then là đàn trời cho các bà bụt (người chuyên sử dụng đàn Then vào việc cúng lễ). Trong dân gian vẫn lưu truyền về câu chuyện, trong một giấc mơ vàng, họ được ban cho cây đàn trời và dạy cho các bài hát Then. Do đó, tiếng đàn Tính, lời hát Then mới có sức lôi cuốn kỳ lạ đến như vậy. Tiếng đàn ngân nga, dìu dặt, đưa tâm hồn người nghe dù là người già hay người trẻ, con gái hay con trai vào trạng thái bồng bềnh, chơi vơi, mơ màng, huyền ảo...

Liên hoan hát Then - đàn Tính toàn quốc đã trải qua ba lần (lần thứ I tại Thái Nguyên, năm 2005; lần thứ II tại Cao Bằng, năm 2007; lần thứ III tại tại Bắc Kạn, năm 2009) đã quy tụ đông đảo nghệ nhân, diễn viên hát then thuộc nhiều đoàn nghệ thuật chuyên và không chuyên trên cả nước, sự góp mặt của không ít diễn viên ở nhiều độ tuổi khác nhau: có em chỉ 8 - 10 tuổi, có nghệ nhân 70 - 80 tuổi, đã chứng tỏ thế hệ trẻ bắt đầu yêu thích nghệ thuật hát Then. Điển hình như ở tỉnh Lạng Sơn đã xuất hiện nhiều gia đình 2 - 3 thế hệ cùng gắn bó biểu diễn hát Then, đàn Tính. Ngoài ra, còn phải kể tới sự đóng góp của đội ngũ những người sáng tác trong việc đổi mới, cách tân thể loại Then. Họ dựa trên khuôn mẫu lời Then cổ để sáng tạo ra lời Then mới, sáng tác song ngữ (tiếng Việt - tiếng Tày, Nùng, Thái) nhằm ca ngợi cuộc sống ấm no, hạnh phúc, ca ngợi sự đổi thay trên mảnh đất quê hương. Các tiết mục do nghệ nhân hát Then cao tuổi thể hiện đã được đông đảo công chúng tham dự hưởng ứng, mến mộ.

Bảo tồn là tôn vinh người “giữ Then”

Bảo tồn Then như thế nào để không mất đi bản sắc mà vẫn phù hợp xã hội hiện đại đang là vấn để cấp thiết đặt ra. Hiện nay, “Then” đang tồn tại ở hai dạng chính: Then cổ (then tâm linh phục vụ việc hành nghề tín ngưỡng) và “Then” mới (then văn nghệ có cải biên, sáng tác dựa trên âm hưởng then cổ).

Cũng theo một thói quen cũ, chúng ta thường tổ chức các cuộc điền dã thu thập tư liệu từ các nghệ nhân, bảo tồn từ cách lưu giữ tư liệu để nâng cao, phát triển, nhưng lại chưa thể đánh giá hết giá trị của các di sản, các nhà nghiên cứu văn hoá cho rằng nghệ nhân Then phải được coi là đối tượng quan tâm đặc biệt trong chương trình bảo tồn không gian nghệ thuật hát Then, đàn Tính. Về bản chất các thầy Then có khi là thầy cúng kiêm nghệ sĩ dân gian. Đây là hai yếu tố tuy hai mà một hòa quyện với nhau tạo thành một hình ảnh chân thực về nghệ nhân Then, một nét độc đáo mà không phải dân tộc nào cũng có.

Bên cạnh đó, muốn bảo tồn Then cổ cần bảo tồn nguyên bản không gian của Then như nó đang tồn tại và diễn ra trong đời sống. Không thể bảo tồn nếu dẹp bỏ nghề của các “Ông Then”, “Bà Then” bởi họ chính là linh hồn của Then. Vì vậy, nhiệm vụ của những người làm văn hóa cần phải tôn vinh những người “giữ Then” như giữ lửa, có sự lựa chọn để hạn chế những sắc thái mê tín không còn phù hợp với suy nghĩ, tình cảm con người hiện nay. Việc tôn vinh gia đình dòng họ có truyền thống hát Then cũng rất quan trọng... Nếu như việc bảo tồn Then nghi lễ có phần khó khăn phức tạp vì liên quan tới chính sách với nghệ nhân và tính chất công việc của họ thì việc bảo tồn phát huy diễn xướng Then mới có phần đơn giản hơn bởi các đối tượng tham gia đông đảo, trình diễn ở bất kỳ môi trường diễn xướng nào, truyền dạy với nhiều hình thức, sáng tác và phóng tác lời hát với những nội dung phong phú. Tuy nhiên, việc đổi mới và cách tân không có nghĩa là loại bỏ yếu tố nghi lễ, chính yếu tố nghi lễ mới làm cho con người gắn bó và say mê loại hình nghệ thuật này.

Bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật hát Then không chỉ dừng lại ở những cuộc liên hoan mà nó còn được biểu diễn thường xuyên hơn trong các phong trào văn hóa, văn nghệ quần chúng ở cơ sở, được gìn giữ ngay trong đời sống cộng đồng, đặc biệt là ở các địa phương có nghệ thuật hát Then truyền thống. Thời gian vừa qua, nhiều họat động điều tra, sưu tầm, nghiên cứu và hát then đã diễn ra trên khắp các tỉnh, thành phố có loại hình nghệ thuật này như Tuyên Quang, Hà Giang, Cao Bằng, Lạng Sơn, Thái Nguyên, Yên Bái, Lào Cai, Điện Biên, Lai Châu, Thành phố Hồ Chí Minh… Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã đệ trình Chính phủ Dự án bảo tồn và phát huy Di sản văn hóa hát Then - đàn Tính, bước chuẩn bị cho việc đề nghị UNESCO công nhận nghệ thuật Then - đàn Tính là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, thể hiện sự đánh giá, ghi nhận giá trị đặc sắc của nghệ thuật hát Then trong đời sống văn hóa tinh thần góp phần tôn vinh những nét đẹp trong truyền thống văn hóa của dân tộc.

Hoàng Đức Hậu

(Vụ trưởng Vụ Văn hóa Dân tộc, Bộ VHTTDL)