Thái Bình cũng là một tỉnh đạo phật sớm được truyền bá, chùa chiền sớm được xây dựng và là nơi xuất hiện và gặp gỡ của nhiều nhà sư nổi tiếng.

Tại chùa Ngàn (tên chữ là Viên Quang Tự) ở phường Trần Lãm - Thành phố Thái Bình còn đôi câu đối cổ ghi lại sự tích từ thế kỷ thứ III các nhà sư ấn Hồ đã qua đây:

"Lạc Đạo kiến già lam sắc tướng lưu truyền Viên Quang Tự.

Bố tân duyên Bố Hải tứ phàn kinh độ ấn Hồ tăng"

(Nghĩa là chùa Viên Quang ở trang Lạc Đạo còn lưu truyền sự tích.

Bến Bồ bên cửa Bố Hải thuyền của các nhà sư ấn Hồ đã qua đây).

Trên đất Thái Bình có nhiều nơi thờ thần Bạch mã, theo sự tích thì thần vốn là thái tử của Long Vương, quy phục Đường Tăng đi Tây Trúc lấy kinh (xem Tây Du Ký). Những nơi thờ thần Bạch Mã đều là những nơi tàng trữ kinh phật.

Ngoài chùa Ngàn ở Thái Bình tương truyền có nhiều chùa được xây dựng rất sớm. Chùa Tiên La nơi Thục Nương đã nương nhờ để tụ nghĩa chống Hán trong khởi nghĩa Hai Bà Trưng (40 - 43).

Thế kỷ thứ VI sau khởi nghĩa thắng lợi, vua Tiền Lý (544 - 548) đã cho sửa chùa Hưng Quốc (Thụy Hải), Lý Thiên Bảo (Anh vua) cho dựng chùa Đồng Bát (Thụy Xuân), Hoàng hậu Đỗ Thị Khương cho xây chùa Phúc Minh (Hiệp Hòa), Phúc Sơn (Đồng Thanh). Thời quốc gia độc lập, các triều Đinh, Lê, Lý, Trần đều coi trọng đạo Phật. Thời Lý, vua Lý Thái Tổ vừa lên ngôi đã phong sư tăng cho hàng ngàn người. Thời Lý Nhân Tông, Linh Nhâm Hoàng thái hậu cho xây dựng hàng trăm ngôi chùa. Đời sau, các hoàng phi công chúa đều đứng ra hoặc phát tâm công đức cho xây dựng chùa. ở Thái Bình có hàng chục ngôi chùa do các công  chúa nhà Trần xây dựng, nhiều ngôi chùa to, đẹp nổi tiếng. Trải qua 30 năm chiến tranh (chống Pháp, chống Mỹ) hàng trăm ngôi chùa đã bị tàn phá song đến nay Thái Bình vẫn còn gần 800 ngôi chùa.

Từ ngày đạo phật truyền vào Thái Bình, nhiều người Thái Bình đã theo đạo, nhiều người đã trở thành những nhà sư nổi tiếng được sử sách ghi tên. Sớm nhất có Vô Ngại thượng nhân, sống vào thế kỷ thứ VII, sau trở thành Thành hoàng các làng thuộc tổng Khê Kiều (14 làng)

Đinh La Quý (852 - 936) quê làng An Chân (Quỳnh Hoàng) người đã hoàn thiện, phổ biển thuyết "Địa Linh" do Định Không nêu ra, người có công trong việc giáo dục ý thức độc lập dân tộc cho nhân dân trong thời kỳ nhà Đường cai trị.

Đỗ Pháp Thuận (914 - 990) thành Hoàng làng Ngoại Lãng, người đã cùng với Pháp sư Ngô Chân Lưu giúp vua Lê Đại Hành (980 - 1005) đánh Tống, Bình Chiêm, xây dựng và giữ vững quốc gia độc lập.

Đỗ Đô, quê làng Ngoại Lãng, người đứng đầu giáo phái Hoàng Giang, được vua Lý Thánh Tông (1054- 1072), Lý Nhân Tông (1072 - 1128) suy tôn là bậc thượng phụ. Ngoài Đỗ Đô, Thái Bình còn là nơi gặp gỡ của các Quốc sư Không Lộ (Dương Minh Nghiêm) nay được thờ ở chùa Keo. Minh Không (Nguyễn Chí Thành) nay được thờ ở đình Lại Trì (Vũ Tây), La Miên (Quỳnh Hồng), Từ Đạo Hạnh thờ ở chùa Phượng Vũ (Minh Khai - Vũ Thư).

Thời Trần, Phùng Tá Thang người làng Mỹ Xá (nay thuộc thị trấn Hưng Nhân) được phong chức Tả Nhai đạo lục, đứng đầu tổ chức Phật giáo thời ấy...

Vua Trần Nhân Tông bỏ cả ngai vàng để đi tu... Đạo Phật có sức cuốn hút như vậy vì đạo đức nhà Phật phù hợp với nếp nghĩ, nếp sống của ngời Việt Namon>.

Về vũ trụ: Đạo Phật quan niệm rằng không do một đấng diêu nhân sinh ra, sự hiện hữu của vũ trụ đều là do sự vận hành liên tục của quan hệ nhân quả. Có quả bởi trước có nhân và ngược lại.

Về nguồn gốc con người đạo phật giải thích qua thuyết thập nhị nhân duyên. Nhà Phật cho rằng mỗi người có một số phận khác nhau, hạnh phúc hay đau khổ của con người, chính do con người tạo nên.

Phật giáo quan niệm con người có kiếp trước, kiếp sau (kiếp luân hồi). Từ đó khuyên con người phải tu nhân tích đức, phải thực hiện "thập giới", "thập thiện" (là những lời răn dạy, bổ ích). Trong thập thiện có khẩu nghiệp (bốn lời khuyên) như:

- Không nói điều độc ác

- Không nói năng bất nhất như người hai lưỡi

- Không nói lời vô nghĩa

- ý nghiệp (gồm 3 lời khuyên).

- Không tham lam

- Không nóng giận và oán thù

- Không mê muội rồi bỏ chính đạo

Nhà Phật đặc biệt chú ý đến 3 điều trong thập thiện là tham, sân, si... nhiều bộ kinh sách bàn về ba điều trên rất sâu sắc. Nhà Phật cũng còn một giáo lý rất quan trọng là " Tứ diệu đế " (còn gọi Tứ đế, Tứ thánh đế...). Tuy cách gọi có khác nhau nhưng đây là bốn chân lý của nhà Phật.

1. Khổ đế: Đời là bể khổ, nỗi khổ bao trùm sâu rễ với muôn hình, muôn vẻ khác nhau, nhiều mức độ khác nhau.

2. Tập đế: Những nguyên nhân dân đến khổ đau, bất tận của chúng sinh

3. Diệt đế: Những phúc lành tốt đẹp mà chúng sinh được hưởng sau khi diệt trừ được mọi khổ đau.

4. Đạo đế: Những phương pháp tiêu diệt nỗi khổ đau hay đường tới Niết bàn.

Đạo lý nhà Phật cao siêu nhưng dân gian hóa gần gũi với dân. Phật nói đến luật nhân quả, dân bảo "ở hiền gặp lành", "gieo gió gặp bão", " ác giả ác báo" ,   " thiện giả thiện báo". Phật khuyên phải nhẫn (cả nhẫn nhục) dân tổng kết "một điều nhịn là chín điều lành". Phật bảo phải từ bi, bác ái, dân gian nói "Thương người như thể thương thương", "Sởi lởi trời cởi trời cho", "Bo bao của bò đi hết". Phật đòi diệt dục, dân nói "công nào của ấy, tiền nào của ấy". Phật bảo có tâm thì có đạo, dân tổng kết "Có thực mới vực được đạo..." Qua đó đủ biết dân ta đã tự điều chỉnh để đạo phù hợp với đời.

Viết bài này tôi nhớ lại hai câu chuyện đã được chứng kiến, được nghe:

- Năm 1983 khi đi làm chuyên gia giúp Lào, những ngày ở Viên Chăn, tôi được nghe một chuyên gia thủy lợi, một kỹ sư chưa đến 30 tuổi nhận xét: "ở đây người ta có đạo nên có đức". Câu nói trên đã gây ấn tượng sâu sắc trong tôi hơn 30 năm qua, tôi vẫn còn nhớ.

- Năm 1994, một đồng nghiệp của tôi được đi Pari (Pháp) khi về anh thật thà kể chuyện. Tại Pari, trong câu chuyện người ta thường đặt ra câu hỏi anh (chị) theo đạo gì? và người ta rất sợ người không có đạo.

Đạo Phật chưa hoàn mỹ nhưng nó gần gũi với người Việt nên được người Việt tin theo.