Tuy nhiên, trước sự hiện diện của hải quân Trung Quốc lần đầu tiên ở quần đảo Trường Sa vào cuối những năm 80 của thế kỷ trước và việc Mỹ rút khỏi các căn cứ hải quân Xu-bích và căn cứ không quân Clác (Phi-líp-pin) vào đầu thập niên 90 cùng những diễn biến tranh chấp trên Biển Ðông trong khoảng thời gian này đã khiến ASEAN, nhất là Phi-líp-pin lo ngại. Ðây là một trong những lý do thôi thúc ASEAN thông qua "Tuyên bố ASEAN về Biển Ðông 1992" (còn gọi là Tuyên bố Ma-mi-la 1992). Lần đầu tiên ASEAN đưa ra một văn kiện chính thức về Biển Ðông, trong đó nêu rõ: "Mọi diễn biến bất lợi ở Biển Ðông sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến hòa bình và ổn định của khu vực" và nhấn mạnh "Sự cần thiết phải giải quyết tất cả các vấn đề tài phán và chủ quyền gắn liền với Biển Ðông bằng các biện pháp hòa bình, không sử dụng vũ lực".

Năm 1995, sau sự kiện đảo Vành Khăn (Mischief Reef), ASEAN liên tục đưa ra các tuyên bố hay thông cáo chung về vấn đề này. Tuyên bố tháng 3/1995 của các Ngoại trưởng ASEAN nhấn mạnh: “Chúng tôi kêu gọi tất cả các bên kiềm chế các hành động gây bất ổn ở khu vực và đe dọa đến hòa bình và an ninh ở Biển Ðông”, đồng thời ASEAN “đặc biệt kêu gọi một giải pháp sớm cho các vấn đề gây ra bởi những diễn biến gần đây ở dãy đảo đá Vành Khăn”. Những nội dung trên được nhấn mạnh trong Thông cáo chung của Hội nghị Ngoại trưởng ASEAN lần thứ 28 tổ chức tại Bru-nây tháng 7/1995 và đặc biệt là Tuyên bố chung của Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 5 tổ chức tại Băng-cốc (Thái Lan) tháng 12/1995. Tuyên bố chung nhấn mạnh: “ASEAN sẽ tìm mọi biện pháp sớm và hòa bình cho tranh chấp Biển Ðông và sẽ tiếp tục tìm các biện pháp và phương cách để ngăn ngừa xung đột và thúc đẩy hợp tác ở Biển Ðông”. Quốc hội Mỹ vào tháng 3/1995 ra tuyên bố, nhấn mạnh quyền đi lại tự do trên Biển Ðông và coi đó là “lợi ích quốc gia của Mỹ”. Sự đoàn kết và nỗ lực chung của ASEAN năm 1995 và những động thái quốc tế đã mang lại kết quả đáng khích lệ. Hội nghị Ngoại trưởng ASEAN lần thứ 29 tổ chức tại Gia-các-ta (In-đô-nê-xi-a) tháng 7/1996 đã tán thành ý tưởng về soạn thảo và thông qua Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Ðông (COC). Sáng kiến này được nhắc lại trong Kế hoạch hành động Hà Nội năm 1998. Ðiều 30 trong tuyên bố này nêu rõ rằng, ASEAN đẩy mạnh những nỗ lực nhằm giải quyết tranh chấp ở Biển Ðông bằng biện pháp hòa bình, phù hợp với luật pháp quốc tế. Tuy nhiên, việc soạn thảo văn kiện trên chỉ được bắt đầu từ năm 1999, khi Trung Quốc đồng ý tham gia tiến trình này với một bản dự thảo riêng của họ. Sau gần 4 năm thương thuyết giữa ASEAN và Trung Quốc, ASEAN đã không đạt được mục tiêu ban đầu của mình là có một COC. Thay vào đó là Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Ðông (DOC) được thông qua vào tháng 11/2002 tại Phnôm Pênh (Cam-pu-chia), với những cam kết chính trị 7 điểm khá chung chung, chưa có bản hướng dẫn thực hiện Tuyên bố đó. Tuy vậy, điều quan trọng là DOC đã khẳng định cam kết của các bên liên quan giải quyết tranh chấp bằng con đường hòa bình, đưa ra các biện pháp xây dựng lòng tin và các hoạt động hợp tác.

Trên thực tế, DOC là cam kết chính trị, không có sự ràng buộc pháp lý, nên ít phát huy hiệu quả trong việc ngăn ngừa xung đột leo thang ở Biển Ðông. Trước tình hình ngày càng nóng lên tại vùng biển này, Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN họp tại Xin-ga-po năm 2008 đã đưa ra Thông cáo chung, “nhấn mạnh sự cần thiết phải tăng cường các nỗ lực thúc đẩy thực thi DOC, bao gồm sớm hoàn thiện các hướng dẫn thực thi DOC”. Nội dung này một lần nữa được nhấn mạnh tại Hội nghị Ngoại trưởng ASEAN tổ chức tại Hà Nội năm 2010.

Năm 2011, khi tình hình Biển Ðông trở nên căng thẳng hơn, các nước ASEAN đã nỗ lực cùng với Trung Quốc thông qua “Bản quy tắc hướng dẫn DOC”. Mặc dù nội dung 8 điểm của bản hướng dẫn này còn chung chung, không có gì khác so với bản DOC năm 2002, nhưng nó cũng góp phần “hạ nhiệt” tình hình căng thẳng đang leo thang ở Biển Ðông, duy trì sự đoàn kết của nội bộ ASEAN đang bị thách thức.

Ðể  thúc đẩy tiến trình xây dựng COC, từ cuối tháng 6/2012, ASEAN đã hoàn tất “Tài liệu quan điểm của ASEAN về các thành tố cần có của COC” trình Hội nghị Ngoại trưởng ASEAN lần thứ 45 (AMM-45) được tổ chức tại Phnôm Pênh. Ngày 9/7/2012, các  ngoại trưởng ASEAN đã nhất trí về những thành tố cơ bản của COC. Tuy nhiên, sau đó AMM-45 không đưa ra được một số Tuyên bố chung có liên quan đến vấn đề Biển Ðông. Một tuần sau Hội nghị AMM - 45m với nỗ lực ngoại giao con thoi của In-đô-nê-xi-a, ASEAN đã đưa ra “Tuyên bố về nguyên tắc 6 điểm về Biển Ðông, trong đó có  điểm 3 đề cập đến việc “sớm đạt được Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Ðông”.

Không chỉ tạo dựng nên DOC và tiến tới COC, ASEAN và các nước thành viên còn sử dụng các kênh đối thoại, hợp tác song phương, đa phương khác nhau để thúc đẩy quá trình “định chế hóa” các cơ chế trên. Trước hết, ASEAN đã tranh thủ Diễn đàn ARF để thúc đẩy ngoại giao phòng ngừa, trong đó có vấn đề Biển Ðông. Từ hội nghị ARF lần thứ 17 (năm 2010) trở đi, các nước tham  gia, nhất là các thành viên ASEAN có yêu sách chủ quyền và Mỹ đã đưa vấn đề nhạy cảm tranh chấp Biển Ðông ra bàn luận và tìm kiếm  giải pháp hòa bình cho vùng biển này. Các nước thành viên đều nhấn mạnh sự cần thiết thực hiện đầy đủ DOC, Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển năm 1982 (UNCLOS 1982) và tiến tới xây dựng, thông qua COC.

Ở các diễn đàn khác, như EAS và ADMM+, các nước ASEAN đã đưa vấn đề Biển Ðông ra thảo luận và ngày càng nhận được nhiều tiếng nói ủng hộ cho lập trường “quốc tế hóa”, giải quyết tranh chấp hòa bình và tự do hàng hải tại vùng biển này. Tạo ARF lần thứ 16 (năm 2009), chưa đến một nửa số thành viên tham gia ủng hộ lập trường “quốc tế hóa” và “tự do hàng hải” ở Biển Ðông, nhưng đến ARF lần thứ 17 và 18, con số đó đã tăng lên quá bán. Tại ARF lần thứ 19 (năm 2012) có 25 nước trong tổng số 28 nước tham gia đã đề cập vấn đề Biển Ðông trong phát biểu của mình.

Như vậy, trước sự gia tăng yêu sách đòi chủ quyền của các bên liên quan, nhất là những hành động đơn phương của Trung Quốc ở Biển Ðông, từ đầu thập niên 90 của thế kỷ trước, các nước ASEAN đã có những nỗ lực tập thể, tạo ra các định chế  nhằm góp phần ngăn ngừa xung đột leo thang tại vùng biển này. Trên thực tế, các định chế, như Tuyên bố ASEAN về Biển Ðông năm 1992, DOC năm 2002 và Bản Hướng dẫn thực hiện DOC năm 2011, tài liệu quan điểm ASEAN về các thành tố cần có của COC năm 2012 và các kênh đối thoại và hợp tác an ninh đa phương khác như ARF, EAS, ADMM+... đã góp phần xây dựng lòng tin, thúc đẩy hợp tác hòa bình, tạo cơ sở chính trị, pháp lý cho COC ra đời.

(Còn nữa)